مسئولان محیط زیست می‌گویند طرحی برای احیای زاینده‌رود در دست تهیه است تا گاوخونی نجات یابد. علی‌رغم بارش‌های سیل‌آسای سال گذشته، آب زاینده‌رود صرف کشاورزی شد و به گاوخونی نرسید. دیگر تالاب‌های ایران هم روز خوشی ندارند.
نیم قرن پس از آن‌که با تلاش‌های اسکندر فیروز، رئیس وقت سازمان محیط زیست ایران، کنوانسیون رامسر درباره تالاب‌های جهان به امضا رسید، تالاب‌های ایران در وضعیت بدی قرار دارند. گاوخونی، تالابی ثبت‌شده در کنوانسیون رامسر، یکی از تالاب‌های در آستانه نابودی ایران است.
احمدرضا لاهیجان‌زاده، معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست سه‌شنبه ۱۴ بهمن در مراسم پنجاه سالگی کنوانسیون رامسر در این سازمان از تهیه طرحی برای احیای زاینده‌رود خبر داد تا از نابودی تالاب گاوخونی جلوگیری شود.
لاهیجان‌زاده گفت که این «طرح جامع برای احیای زاینده‌رود در حال تهیه است»، هرچند به گفته او، جلسه شورای عالی آب برای تصویب آن به تعویق افتاده است.
زاینده‌رود مهم‌ترین منبع رسیدن آب به گاوخونی است. این تالاب پرآوازه منطقه‌ای به وسعت ۴۷۶ کیلومتر مربع را پوشانده و در ۱۶۷ کیلومتری جنوب شرق اصفهان در کنار شهر ورزنه و در مجاورت تپه‌های شنی واقع شده است.
کنوانسیون رامسر ۲ فوریه ۱۹۷۱ میلادی / ۱۳ بهمن ۱۳۴۹ با تلاش‌های اسکندر فیروز، رئیس وقت سازمان محیط زیست ایران در رامسر به امضای ۱۸ کشور رسید. شمار امضاکنندگان آن اکنون به ۱۷۱ کشور رسیده است.
به همین دلیل دوم فوریه «روز جهانی تالاب‌ها» نام‌گذاری شده است.
در کنوانسیون رامسر ۴۲ نوع تالاب از یکدیگر بر مبنای اینکه «ساحلی‌ـ‌دریایی»، «داخل خشکی» یا «مصنوعی» باشند، تفکیک شده اند. ایران دارای ۴۱ نوع از ۴۲ نوع تالاب ثبت‌شده در این کنوانسیون است.
به گفته معاون محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست، مصرف آب زاینده‌رود برای کشاورزی باعث شده که حق‌آبه محیط زیستی گاوخونی تأمین نشود. این اتفاق در حالی رخ می‌دهد که بر اساس قانون، اولویت اول تأمین آب شرب و اولویت دوم تأمین حق‌آبه زیست‌محیطی است.
در سیل سال گذشته بیشتر از ۲۰۰۰ میلیمتر بارش در کوهرنگ داشتیم. با این وجود باز هم با هدف کشت بیشتر اجازه ندادند آب به تالاب گاو خونی برسد. وضعیت به‌گونه‌ای بود که در اصفهان کشت تابستانه هم انجام شد که بی‌سابقه بود اما آب به تالاب نرسید.
او تاریخچه مشکلات گاوخونی را تا ابتدای دولت محمود احمدی‌نژاد در ۱۳۸۴ عقب کشید: «متاسفانه مدیریت آب در زاینده رود به‌صورت یکپارچه انجام نمی‌شود. این اشتباهی است که از سال ۸۴ رقم خورد و سبب شد که بدون توجه به پایین دست، آب برداشت شود.»
در شرایط طبیعی، باید سالانه ۱۷۶ میلیون متر مکعب آب وارد گاوخونی شود اما به گفته مقام‌های محیط زیست، در چند سال گذشته حتی پنج میلیون متر مکعب آب هم وارد تالاب گاخونی نشده است.
محسن سلیمانی، مدیر طرح حفاظت از تالاب‌های ایران در ۱۳۹۵ هشدار داده بود که با خشک‌شدن گاوخونی، ریزگردهای حاوی فلزات سنگین سلامت جمعیت نزدیک به آن را تهدید خواهد کرد.
او هشدار داده بود: «ما ناچاریم تالاب گاوخونی را زنده نگه داریم زیرا در صورت خشک شدن، حیات جمعیت زیادی در کشور به خطر می‌افتد و شاهد کوچ انسان‌ها در منطقه خواهیم بود بنابر این چه بخواهیم و چه نخواهیم باید در مسیر احیا و حفظ تالاب گام برداریم وگر نه با فجایع زیست محیطی و انسانی مواجه خواهیم شد.»
با این وجود، کشاورزان بسیاری در اصفهان نیز به دلیل بحران آب با مشکلات معیشتی فراوان دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند. در سال‌های اخیر آنها بارها برای تأمین آب دست به اعتراض زدند.
وضعیت تالاب‌های ایران
دولت احمدی‌نژاد با اعطای مجوز چاه‌های عمیق و سوء مدیریت آب به نفع کشاورزی و صنعت در بحرانی‌شدن وضعیت بسیاری از تالاب‌های ایران نقش داشته است. اما این سوء مدیریت و سیاست‌گذاری غلط تنها به این دولت محدود نمی‌شود.
همان‌طور که خود لاهیجان‌زاده اشاره می‌کند،«طی ۴۰ سال اخیر مصارف بیش از اندازه‌ای که برای حوضه‌های آبریز تعریف شده است سبب شد که تالاب‌ها آورد خود را از دست دهند. خشک شدن تالاب‌ها تبعات مختلف اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و… به‌دنبال داشت که ازجمله آنها می‌توان به موضوع گرد و خاک در کشور اشاره کرد.»
۲۵ تالاب ایران در فهرست کنوانسیون رامسر ثبت شده اند. تالاب‌هایی که اهمیت بین‌المللی دارند، در این فهرست به ثبت می‌رسند.
تا دو سال پیش، شش تالاب ایران نیز در فهرست قرمز مونترو این کنوانسیون قرار داشتند. تالاب‌هایی که به خاطر ورود پساب، فاضلاب و آلودگی‌های نفتی یا سوء مدیریت برداشت آب در معرض نابودی و خشکی قرار دارند.
علاوه بر گاوخونی، وضعیت تالاب‌های انزلی، میانکاله، جازموریان، هورالعظیم، هامون، شادگان و … نیز خوب نیست. برخی از کارشناسان نیز می‌گویند ثبت‌نشدن بسیاری از تالاب‌های دیگر از جمله در استان بوشهر به دلیل حاشیه‌ای بودن آنها به تخریب هرچه‌بیشتر این ثروت‌های طبیعی کمک خواهد کرد.
به گفته کارشناسان محیط زیست، بسیاری از تالاب‌های ایران در معرض نابودی قرار دارند. در سال ۹۴، محسن سلیمانی روزبهانی، مدیر طرح حفاظت از تالاب‌های ایران اعلام کرده بود از میان هزار تالاب ایران، ۷۵ درصد از تالاب‌ها در معرض خطر هستند. امور تالاب‌های دفتر زیستگاه‌های سازمان حفاظت محیط زیست ایران نیز از خشک شدن ۶۷ درصد مساحت تالاب‌های این کشور خبر داده بود.
اسماعیل کهرم، مشاور رئیس پیشین سازمان حفاظت محیط زیست نیز ۱۳۹۶ گفت که ۲۵۲ تالاب ایران در وضعیت قرمز قرار دارند.
مسعود تجریشی، معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت از محیط زیست هم سال گذشته اعلام کرد که ۸۰ درصد از تالاب‌های ثبت‌شده ایران در کنوانسیون رامسر نابود و خشک شده‌اند و تنها دریاچه ارومیه اکوسیستم خود را حفظ کرده.
احسان عابدی، عضو هیات علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی ایران دوشنبه ۱۳ بهمن در رابطه با تالاب‌های بوشهر به خبرگزاری دولتی دانشجویان ایران می‌گوید: «استان بوشهر که دارای بیشترین مرز ساحلی با خلیج‌فارس است، استانی تالابی است اما در زمینه ثبت تالاب های ساحلی خود کم‌کاری کرده و بایستی تعداد تالاب‌های ثبت شده استان بوشهر به ویژه تالاب‌های ساحلی بیش از آنچه الان اعلام می‌شود، باشد.»
او از سیاست‌های توسعه اقتصادی و صنعتی ناپایدار انتقاد می‌کند و چنین هشدار می‌دهد: آیا در استانی مانند بوشهر که صنعت و فرهنگ صنعت تا دل خانه‌های ما نفوذ کرده…، محیط زیست و اکوسیستم‌های آن که تنها شانس ما برای بقا و ماندن در سرزمین آبا و اجدادی‌مان هستند بایستی این چنین مورد تعرض و تجاوز قرار بگیرند؟ به راستی توسعه تا کجا؟ تا اخراج بومیان و نابودی منطقه و توسعه‌ی حداکثری صنعت؟ مطابق مبانی اساسی توسعه پایدار، غنی شدن گروهی نبایستی موجبات فقر گروهی دیگر را فراهم سازد.
زمانه به مناسبت روز جهانی تالاب‌ها و پنجاهمین سالگرد کنوانسیون رامسر، در اینستاگرام گفت‌وگویی زنده با فرود رفعتی، کنشگر اجتماعی و محیط‌زیشتی از کمپین هلیل و جازموریان و اعظم بهرامی، پژوهشگر و فعال محیط‌زیستی برگزار کرد.
برگرفته ای از سایت رادیو زمانه، ۴ فوریه۲۰۲۱