نتایج پژوهشی که اخیرا منتشر شده از اثرات مخرب همه‌گیری کووید-۱۹ بر سرمایه اجتماعی در ایران حکایت دارد. الگوهای جدید در ارتباطات اجتماعی و رفتار مردم شکل گرفته و تغییرات اقتصادی در جامعه ایران به واسطه همه‌گیری کرونا به‌وجود آمده است. همچنین ایجاد جو بی‌اعتمادی، گسست فرهنگ، اجتماعی و اختلالات روانی از دیگر نتایجی است که این تحقیق به آن رسیده است.
حدود ۱۹ ماه از زمانی که نخستین مورد بیماری کووید-۱۹ در ووهان چین گزارش شد می‌گذرد. از آن زمان تا کنون همه‌گیری ویروس کرونا بر زندگی همه ما تاثیر گذاشته و اقتصاد را در هر گوشه جهان دچار بحران کرده است. بیش از۲۰۰ میلیون نفر در سراسر جهان به این ویروس مبتلا شده‌اند و دست‌کم چهار میلیون و ۲۰۰ هزار نفر بر اثر ابتلا به کووید-۱۹ جان باخته‌اند.
مسئولان سازمان جهانی بهداشت هشدار داده اند که سومین موج جهانی کرونا احتمالا بین ماه‌های اکتبر و نوامبر (مهر و آبان) خواهد آمد. همزمان سویه‌های جدید و جهش یافته ویروس نیز از گوشه وکنار جهان سر بر‌می‌آورند.
ایران نیز از جمله کشورهایی است که بیش از سایرین از این همه‌گیری آسیب دیده‌اند. شمار رسمی قربانیان بیش از ۹۳ هزار نفر اعلام شده، هرچند که گمان می‌رود ارقام واقعی قربانیان به مراتب بیش از این باشد. روند بسیار کند واکسیناسیون و ناکارآمدی در مدیریت همه گیری چشم‌انداز روشنی را به تصویر نمی‌کشد. کووید۱۹ در کنار ضررهای جانی و مالی بر سلامت اجتماعی و روحی ایرانیان نیز تاثیر منفی داشته است.
یک مقاله پژوهشی که ژوئن امسال در ژورنال هینداوی منتشر شده به تبعات اجتماعی شیوع کووید-۱۹ در ایران پرداخته است. نویسندگان این مقاله دو پژوهشگر از دانشگاه علوم پزشکی شیراز، محدثه معتمد جهرمی و محمد حسین کاوه هستند.
بیماری کووید-۱۹ علاوه بر خسارات جانی و اثرات درازمدت بر سلامت بسیاری از ایرانیان، از نظر اقتصادی و روانی نیز به جامعه ایران صدمه زده است. در تحقیق کیفی که این دو پژوهشگر دانشگاه شیراز انجام داده‌اند، تبعات اجتماعی و اثرات کرونا بر «سرمایه اجتماعی» ایران مورد بررسی قرار گرفته است.
این پژوهش با استفاده از مصاحبه با ۹ کارشناس که تخصص آنها به نوعی با صنعت بهداشت و سلامت مرتبط بوده و تحلیل داده هایی که از این مصاحبه‌ها به دست آمده، به روش گرانهایم و لاندمن صورت گرفته است.
در جریان این تحقیق شرکت کنندگان ابتدا به سوالی باز پاسخ می‌دادند:«نظر شما در مورد تبعات اجتماعی کووید-۱۹ چیست؟» و بعد از آنها خواسته می‌شد تا درباره پاسخ خود توضیح بیشتری دهند.
نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که الگوهای جدید در ارتباطات اجتماعی و رفتار مردم شکل گرفته و تغییرات اقتصادی در جامعه ایران به واسطه همه‌گیری کرونا به وجود آمده است. همچنین ایجاد جو بی‌اعتمادی، اختلال در ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی و دینی، و اختلالات روانی از دیگر نتایجی است که این تحقیق به آن رسیده است. در مجموع یافته‌های این تحقیق نشان از اثرات مخرب پاندمی کووید-۱۹ بر سرمایه اجتماعی ایران دارد.
بر اساس داده‌های جمع‌آوری شده بر اساس دیدگاه‌های این کارشناسان عواقب شیوع کرونا در ایران در نهایت به ۶ دسته ( سه طبقه اثرات مثبت- منفی و سه طبقه اثرات کاملا منفی) طبقه بندی شدند.
شرکت‌کنندگان همگی کارشناسان حوزه بهداشت و سلامت بودند و در میان آنها پزشک، روانشناس، جامعه‌شناس و متخصص اقتصاد بهداشت دیده می‌شد. این افراد بین ۵ تا ۲۸ سال سابقه کار حرفه‌ای داشتند و ۲ نفر آنها زن و ۷ نفر بقیه مرد بودند.
عواقب همه‌گیری به هر دو صورت مثبت و منفی ارزیابی شده است. جنبه مثبت آن تقویت شبکه ارتباط مجازی و جنبه منفی آن اختلال در روابط اشخاص، ارتباطات اجتماعی و شراکت‌ها بود. طی شیوع کرونا در ایران مردم به طور فزاینده‌ای از شبکههای اجتماعی برای ارتباطات و نیز معاملات اقتصادی استفاده می‌کردند. به گفته یکی از مصاحبه شوندگان منبع اطلاعات خانواده‌های ایرانی شبکههای ارتباطی مجازی شده بود.
به گفته اغلب شرکت‌کنندگان در این پژوهش، همه‌گیری کرونا کیفیت و کمیت روابط شخصی را کاهش داد. انزوای اجتماعی، فروپاشی گروه‌ها، کاهش مشارکت و کارگروهی همه از عواملی بودند که به شبکه ارتباطات صدمه زدند.
همه‌گیری کرونا در ایران بر اساس این تحقیق الگوهای رفتاری جدیدی ایجاد کرده است. علاوه بر ظهور رفتارهای اجتماعی نامعمول منفی، رفتارهای فداکارانه مثبت نیزدر جامعه ظهور کرده است.
یکی از شرکت‌کنندگان در این پژوهش درباره رفتارهای منفی گفت: «شما ۱۰۰متر از دانشگاه که رد شوید، بیش از ۱۰۰ دستکش یک‌بار مصرف و دستمال کاغذی را می‌بینید که همین طور رها شده‌اند».
مصاحبه شونده دیگری نیز در مورد ظهور رفتارهای مثبت گفت: «به تازگی کلیپی از زنی را در لرستان دیدم که یک بطری الکل و دستمال دستش بود و خودپرداز بانکی را که نزدیک منزلش بود ضدعفونی می‌کرد».
در این پژوهش به شکوفایی کسب و کار مجازی و نیز ایجاد ناهنجاری اقتصادی به عنوان تغییرات مثبت و منفی اقتصادی همه‌گیری در جامعه اشاره شده است.
فروش اینترنتی، ارائه خدمات و مشاوره‌های فنی و علمی از مصادیق شکوفایی کسب و کار مجازی در ایام کرونا در ایران بودند.
به دلیل خانه‌نشینی مردم میزان خرید اینترنتی افزایش یافت و نقل‌و انتقال پول با اپلیکیشن‌های تلفن همراه انجام می‌گرفت.
یکی از مصاحبه شوندگان گفت: «این روزها، مردم ترجیح می‌دهند تا از اینترنت استفاده کنند و خدمات مشاره‌ای تلفنی در حوزه‌های مختلف آموزشی، تکنولوژی و بهداشت دریافت کنند»
فقر، بیکاری، ایجاد جوی برای غارت و احتکار از جمله اثرات منفی اقتصادی بودند که در این تحقیق به آنها اشاره شد.
همه‌گیری کرونا با خود در ایران جوی از بی‌اعتمادی را نیز به وجود آورد، بی اعتمادی به رسانه‌ها، بی‌اعتمادی به مقام‌ها، بی اعتمادی به اصناف در بخش خدمات و همچنینبی‌اعتمادی مردم به یکدیگر.
به گفته یکی از مصاحبه‌شوندگان ظن و عدم قطعیت در تعامل میان مردم و سازمان‌ها و واحدهای خدماتی وجود داشت. مثلا مردم مطمئن نبودند که محیط رستوران و وسایل آن آیا به صورت مرتب واقعاً ضدعفونی بشود.
از دیگر اثرات کرونا بر جامعه ایران اختلال در ارزش‌های فرهنگی، دینی و اجتماعی بود. پاندمی کرونا شکافی میان نسل‌ها، طبقات اجتماعی، ساختارها و مذهب ایجاد کرد، مراسم تاریخی و فرهنگی را به خطر انداخت و انسجام جامعه ایران را کاهش داد.
«برخی از مردم مذهبی قبول داشتند که به دلایل علمی باید مراسم پرجمعیت مذهبی برگزار نشود. برخی از دیگر مذهبی‌ها بر اجرای مراسم اصرار داشتند».
یکی از افرادی که در این پژوهش شرکت داشت گفت:« در مجلس، دستکش و ضدعفونی کننده به نماینده‌ها می دادند، درحالیکه همان موقع، مردم این مواد را نداشتند. به نظر من این شکاف میان مردم و مقامات را عمیق‌تر کرد».
در این تحقیق همچنین به نوروز کمرنگ امسال در میان خانواده‌های ایرانی به سبب شیوع کرونا اشاره شد:
«به دلیل کرونا، شور و شوق نوروزی نداشتیم، نه دید و بازدیدی و نه ماهی قرمزی بر سفره هفت سین».
از دیگر پدیده‌های پاندمی کرونا به گفته این کارشناسان شیوع اختلالات روانی نظیرهراس‌های اجتماعی، استرس، وسواس فکری و کاهش کارایی بود.
یکی از شرکت‌کنندگان در این پژوهش گفت: «وقتی بیماری پخش می‌شود، مردم اضطراب و ترس همگانی را تجربه می‌کنند. یکی از دلایل ترس مردم می‌تواند این باشد که چه کسی از آنها مراقبت خواهد کرد»
پژوهشگرانی که این تحقیق را انجام داده‌اند می‌گویند که تغییرات مثبت اقتصادی نظیر شکوفایی کسب‌وکار اینترنتی و خدمات غیر حضوری وضعیت اقتصادی برخی از ایرانیان را بهتر کرد، اما از سوی دیگر اکثر ایرانیان در چرخه فقر و بیکاری گرفتار آمدند. این وضعیت در کنار احتکار و هجوم به مغازه‌ها برای اندوختن کالا و غذا باعث کاهش اعتماد عمومی و انسجام جامعه شد.
از آنجایی که اجزای سرمایه اجتماعی نظیر اعتماد، دوستی و شبکههای اجتماعی قابل تبدیل به سرمایه اقتصادی هستند، در صورت اختلال در سرمایه اقتصادی سرمایه اجتماعی نیز آسیب خواهند دید.
خیریه و اهدای کمک مالی به فقرا تنها راه‌حلی موقتی است و سیاستمداران باید هر چه زودتر اقدام کنند.
دراین تحقیق آمده که با رفع تحریم‌های بین‌المللی و شکوفایی اقتصادی جامعه ایران آسان‌تر می‌تواند به جنگ کووید-۱۹ رود.
بخش دیگری از این پژوهش می‌گوید ترس‌های اجتماعی و استرس متعاقب کووید-۱۹ بیش از سطح تحمل ایرانیان بود چرا که جامعه ایران قبلا با سطوح بالای فشار به سبب تحریم‌های بین المللی، سیاستگزاری‌های نامناسب، و بحران‌های سیاسی و اجتماعی مواجه بود.
این بحران‌ها ساختار فکری جامعه را مختل کرده و سبب کاهش کارایی و تسلط شخصی افراد شده اند.
برای فائق آمدن بر این بحران‌های همزمان مشکل مردم ایران باید به شکلی بنیادین مورد توجه قرار گیرد. مهمترین سیاست در حال حاضر باید تلاش برای رفع تحریم‌های بین المللی باشد. اقداماتی اساسی برای ایجاد امنیت روانی و اجتماعی و تشکیل کمیته‌هایی برای ارائه حمایت‌های روانی از طریق سازمان‌‌های غیر انتفاعی و دولتی لازم است.
در پایان این پژوهش توصیه شده که با توجه به نتایج نامطلوب اجتماعی شیوع بیماری کووید-۱۹ در ایران و اثرات مخرب آن بر سرمایه اجتماعی باید راه حلی جامع و واقع‌گرایانه با مشارکت و همکاری مقامات و بخش خدمات بهداشتي تدوین و اجرا شود.
اثرات مطلوبی که از تبعات پاندمی کرونا برجای مانده است به توصیه این پژوهشگران می‌تواند راهنمایی برای سیاست‌‌هایی باشد که به تقویت اقدامات اجتماعی و ارتقا سرمایه اجتماعی بینجامد.
در این تحقیق بر لزوم اعمال سیاست‌های پیشگیرانه و تدوین استراتژی‌هایی برای بهبود روند توسعه اجتماعی تاکید شده است.
برگرفته ای از سایت رادیو زمانه، ۱۱ اگوست ۲۰۲۱