نعیمه دوستدار
یک تابستان دیگر در راه است و ایرانیان در تبعید یا مهاجر بسیاری برای سفر اعضای نزدیک خانواده به کشورهای اروپایی امید دارند و برنامه‌ریزی می‌کنند. داستان تقاضای «ویزای شنگن» برای شهروندان ایرانی اما با سال پیش و سالهای قبل‌تر تفاوتی نکرده و هر روز بدتر می‌شود.
یک سال قبل، ایرانیان سوئد که از رد شدن تقاضای ویزای اعضای خانواده به ویژه پدر و مادرهایشان خشمگین شده بودند، تلاش‌هایی را برای ساماندهی اعتراضات مدنی به این موضوع آغاز کردند. کارگروه‌هایی تشکیل دادند، نمایندگانی معرفی کردند، یک صفحه فیس‌بوکی درست کردند، با نمانیدگان مجلس، سفارت سوئد در ایران، اداره مهاجرت و حتی پارلمان اروپا تماس گرفتند و کوشیدند موضوع را در رسانه‌های سوئد هم دنبال کنند. همه این تلاش‌ها به جمع‌آوری مجموعه‌ای از اطلاعات انجامید اما به دنبال آغاز جنبش «زن، زندگی، آزادی» و تجمعات اعتراضی در ایران و اروپا، تصمیم‌گرفتند موضوع را متوقف کنند تا وقتی که احیانا شرایط در ایران آرام‌تر شود.
حالا با آغاز فصل سفر، بار دیگر این موضوع داغ شده است. گزارش‌هایی که از ایرانیان می‌رسد اما فرقی با سال گذشته نکرده چون تعداد زیادی از درخواست‌های ویزا رد می‌شوند.
طبق‌آخرین آماری که اعضای این گروه دریافت کرده‌اند، در سال ۲۰۲۰، ۶۲ درصد تقاضاها رد شده، در سال ۲۰۲۱ این رقم ۳۲ درصد بوده، در سال ۲۰۲۲، طبق آمار رسمی سفارت سوئد، ۶۴ درصد ویزاها رد شده و این آمار در چند ماهی که از سال ۲۰۲۳ گذشته، ۹۰ درصد بوده است.
اگر سال ۲۰۲۱ را در نظر نگیریم که محدودیت‌های کرونا بر تقاضاها اثر داشته، این آمارها به معنای این است که وضعیت هر سال بدتر شده است. وضعیتی مشابه درباره سایر کشورهای اروپایی هم صادق است.
بسیاری از ایرانیان که تقاضای ویزایشان از سوی کشورهای اروپایی رد می‌شود، می‌گویند در نامه رد شدن تقاضا، دلیل این مسأله، «وضعیت بد ایران و عدم اطمینان به بازگشت متقاضی» اعلام شده است. با این حال کشورهای اروپایی اغلب می‌گویند در این زمینه تابع قوانین اتحادیه اروپا هستند که درنظر گرفتن شرایط اقتصادی و اجتماعی یک کشور جزو یکی از معیارهای آنها قرار می‌گیرد.
مسئول بخش ویزای شنگن کمیسیون اروپا در نامه‌ای از طرف دیمیتری جیوتاکوس، رئیس واحد سیاست ویزا، در پاسخ به اعتراضات نوشته است: در راستای نقش کمیسیون اروپا، مایلیم موارد زیر را مورد توجه شما قرار دهیم:اولاً، تصمیم در مورد اعطا یا عدم صدور ویزا تنها بر عهده کشورهای عضو است. حتی اگر قانون اتحادیه اروپا فهرستی از معیارها را ایجاد کند که باید هنگام بررسی یک درخواست در نظر گرفته شوند، تصمیم کاملاً در دست کشورهای عضو باقی می‌ماند.با توجه به اطلاعاتی که در اختیار داریم، به نظر می‌رسد درخواست‌های متقاضیان در تهران مطابق با قوانین مربوطه انجام می‌شود که همچنین شامل ارزیابی خطر بازگشت به ایران پس از اقامت در منطقه شنگن است. علاوه بر این، متقاضیان ویزا در تهران به حق تجدید نظر دسترسی دارند. این پرونده‌ها به وسیله دادگاه‌های اداری (دادگاه مهاجرت در سوئد) به صورت رایگان و با تشریفات رسیدگی می‌شود. دادگاه‌ها نیز می‌توانند تصمیم اولیه را لغو کنند.باید تاکید کرد که هر درخواست بر اساس شرایط پرونده مورد نظر بررسی می‌شود. جنبه‌هایی مانند ثبات اجتماعی-اقتصادی، شرایط محلی در کشور محل اقامت و سابقه سفر قبلی، همگی در نظر گرفته می‌شوند.
شهروندان ایرانی در اروپا روایت می‌کنند یکی از عمده‌ترین نکاتی که به باور آنها در ارزیابی شرایط اقتصادی-اجتماعی ایران مورد توجه سفارت‌خانه‌هاست، وضعیت اقتصادی شهروندان متقاضی است. یک ایرانی ساکن هلند می‌گوید:
تجربه من از اطرفیان نشان می‌دهد ۸۰ – ۹۰ درصد خانواده‌ها در صورتی ویزا می‌گیرند که در آنها مادر شاغل باشد با حقوق خوب. یا مادر و پدر هر دو حقوق بازنشستگی دریافت کنند و سند و ملک هم حتما داشته باشند.
یک ایرانی دیگر که شهروند هلند است، می‌گوید: وضعیت اقتصادی حرف اول را می‌زند. تنها داشتن حقوق بازنشستگی کافی نیست. متقاضی باید پس‌انداز، ملک و سرمایه زیادی داشته باشد که نشانه وابستگی مالی او به ایران و نداشتن تمایل ماندن در کشورهای اروپایی باشد. درآمد یک پدر و مادر بازنشسته با یک خانه معمولی که در آن ساکن‌اند به نظر سفارت‌ها کافی نیست. آنها می‌گویند وضعیت ایران آن‌قدر خراب است که حتی سالمندان هم تمایلی به ماندن در آن ندارند به خصوص اگر از نظر اقتصادی یک زندگی معمولی داشته باشند.
به همین دلیل است که برخی از کشورهای اروپایی برای دعوت از یک شهروند ساکن ایران از فرد دعوت‌کننده، ضمانت‌های مالی قابل توجهی دریافت می‌کنند. تعهد گارانتی مالی در کشورهای مختلف از جمله آلمان، اتریش، نروژ، بلژیک و هلند وجود دارد و جزو مدارک لازم برای ویزای شنگن است. این کشورها از دعوت‌کننده به صورت رسمی تعهد و امضا می‌گیرند که هزینه‌های دعوت شونده را متقبل شوند تا اگر دعوت شونده با ویزای توریستی اعلام پناهندگی کرد، هزینه‌ای به دولت این کشورها تحمیل نشود.
البته برخی از کشورها مثل سوئد چنین ضمانتی دریافت نمی‌کنند در حالی که بسیاری از شهروندان ایرانی ساکن این کشور ترجیح می‌دهند چنین ضمانتی ارائه کنند.
در شرایطی که وضعیت اقتصادی ایران روز به روز بدتر می‌شود و ارزش ریال در برابر دلار مدام کاهش می‌یابد، دارایی شهروندان ایرانی هم مدام بی‌ارزش‌تر می‌شود. مثلا حقوق بازنشستگی والدین با کم شدن ارزش ریال از نظر بسیاری از سفارت‌های خارجی کفاف هزینه‌های سفر آنها را به اروپا نمی‌دهد.
شهروندان ایرانی معتقدند این نوع برخورد کشورهای اروپایی با شهروندان ایران تبعیض‌آمیز است و ایرانیان را از دو سو مجازات می‌کند.
مستانه که ۱۵ سال است در آلمان زندگی می‌کند، به زمانه می‌گوید: گفته می‌شود فلان کشور از آن یکی کمتر سخت‌گیری می‌کند. به نظر من این‌طوری نیست. بیشتر سفارت‌ها از ماندن ایرانی‌ها در کشورشان وحشت دارند و دلیلش سیاسی و اقتصادی است. نتیجه اما فقط تحقیر و اعمال تبعیض علیه ماست. از یک طرف امثال ما که در ماه‌های اخیر در اروپا فعالیت سیاسی کرده‌ایم نمی‌توانیم به ایران برگردیم. خیلی‌ها اصلا از اول پناهنده بوده‌اند و امکان سفر به ایران ندارند. از طرف دیگر پدر و مادرهای ما مسئول وضعیت سیاسی و اقتصادی ایران نیستند و حالا علاوه بر رنج دوری از فرزندانشان، آخرین امیدها را به دیدار بچه و نوه‌شان هم از دست می‌دهند. ما اینجا شهروندیم، مالیات می‌دهیم، کار می‌کنیم اما با ما مثل شهروند درجه دوم رفتار می‌شود.
دردسرهای اداری تقاضای ویزا
تنها مشکل شهروندان ایرانی برای درخواست ویزای کشورهای اروپایی نگرفتن ویزا نیست. روند تقاضای ویزا از اساس برای ایرانیان دشوار است.
برخی از کشورهای اروپایی دیگر به طور مستقیم و از طریق سفارت‌خانه تقاضاهای ویزا را نمی‌پذیرند بلکه کار را به شرکت‌های واسطه‌ای واگذار کرده‌اند که تقاضاها را دریافت و بعد به کشورهای اروپایی منتقل می‌کنند.
VFS Global و Visa Metric دو مؤسسه خصوصی اصلی طرف قرارداد سفارت‌خانه‌های اروپایی برای صدور ویزا هستند. «ویزا متریک» کار صدور ویزا برای آلمان را انجام می‌دهد و ویافاس گلوبال همین کار را برای تعداد دیگری از کشورهای اروپایی می‌کند.
با اینکه این دو شرکت برای این تاسیس شده‌اند که فرایند گرفتن نوبت به منظور ارائه مدارک تسهیل شود و جلوی صف‌های طولانی و فشارهای ناشی از آن گرفته شود، همچنان گرفتن نوبت مشکل اساسی متقاضیان است و تنها تفاوت این است که مسیر از سفارت، به شرکت منتقل شده. اغلب متقاضایان از طریق آنلاین و به روش معمول نمی‌توانند تقاضای وقت کنند چون وقت خالی در سایت وجود ندارد. اینجاست که کار واسطه‌ها شروع می‌شود.
متقاضیان می‌گویند شرکت‌های مسافرتی تعداد زیادی از وقت‌های خالی را رزرو می‌کنند و بعد به مردم می‌فروشند. به همین دلیل بسیاری از متقاضیان که روزهای متمادی ساعت‌ها در انتظار خالی شدن یک وقت صفحه سایت را نگاه کرده‌اند، در نهایت به این نتیجه می‌رسند که با پرداخت پول به واسطه‌ها یک وقت به دست بیاورند.
نازنین که قصد داشته از خود این شرکت‌ها وقت بگیرد، به زمانه می‌گوید: سال قبل وقتی یک ماه تلاش کردم خودم از ویافاس گلوبال وقت بگیرم، هر بار حتی وقتی که جای خالی پیدا می‌شد سایت دچار مشکل می‌شد و به من اجازه رزرو نمی‌داد. نهایتا ۱۰۰ یورو به واسطه‌ای پرداختم و او ظرف دو هفته برایم یک جای خالی پیدا کرد.
اما حتی رد شدن از این مرحله هم پایان کار نیست. تجربه ناخوشایند حضور در دفتر این شرکت‌ها بین اغلب متقاضیان مشترک است. می‌گویند با آنها بدرفتاری می‌شود و دفاتر برای هر چیزی به یورو پول می‌گیرند: پول برای بررسی تقاضای ویزا یک طرف، هزینه ارسال پاسپورت به در منزل، فتوکپی و عکاسی و همچین ارسال پیامک به یورو محاسبه می‌شود و گرچه به عنوان خدمات اضافی خوانده می‌شود، در عمل همه مجبور به پرداخت آن هستند. تا سال گذشته هزینه‌ای هم بابت کووید-۱۹ گرفته می‌شد که اخیرا حذف شده است.
هر چند یکی از هدف‌های کشورهای اروپایی از همکاری با این شرکت‌ها این بوده که نقش واسطه‌ها برای صدور ویزا کم شود و کلاهبرداران با دریافت پول قول صدور ویزا ندهند، اما همچنان شرکت‌های مهاجرتی وعده می‌دهند با دریافت پول می‌توانند با تضمین بیشتری ویزا بگیرند. اغلب آنها اکنون اعلام می‌کنند که متقاضی را در میان متقاضیان تورهای گردشگری قرار می‌دهند و به این ترتیب شانس او را برای دریافت ویزا بالا می‌برند اما در عمل با گرفتن تضمین‌های مالی سنگین و همچنین دریافت مبالغ کلان این کار را انجام می‌دهند و کارشان هم تضمینی ندارد.
اگر تقاضای ویزا رد شود، راه برای شکایت باز است. در برخی موارد که رد شدن تقاضا به دلیل نقص مدارک بوده ممکن است در جریان تجدید‌نظر، ویزا صادر شود. روند پیگیری شکایت مثل سایر کارهای اداری سخت است اما خیلی از ایرانیان ترجیح می‌دهند آن را طی کنند تا شاید افزایش شکایت‌ها باعث تغییری در سیاست‌های کشورهای اروپایی برای صدور ویزا شود هر چند تجربه نشان داده اغلب تقاضاهای بازنگری باز هم رد می‌شوند چون دلایل رد تقاضا مثل نبود اطمینان به بازگشت متقاضی، همچنان باقی است.
پول و باز هم پول
تقاضای ویزای کشورهای اروپایی مجانی نیست. برای بررسی تقاضای ویزای شنگن باید ۸۰ یورو پرداخت که با قیمت کنونی یورو در ایران مبلغ قابل توجهی است. هزینه‌های جانبی شرکت‌های واسطه برای ارسال پاسپورت و پیامک و … که پیشتر به آنها اشاره شد را اضافه کنید به هزینه فراهم کردن مدارک لازم. کشورهای اروپایی همه مدارک بی‌شمار را ترجمه شده می‌خواهند و این ترجمه‌ها باید کمتر از سه ماه پیش از تقاضا انجام شده باشد.
آرش که برای دیدار برادرش تقاضا کرده، می‌گوید: همه مدارک شناسایی شامل شناسنامه و کارت ملی و سند ازدواج به علاوه تمام اسناد مربوط به تمکن مالی مانند سند خانه و اسناد بانکی و … را باید ترجمه کنید. با قیمت‌های امروز ایران خودش مبلغ هنگفتی است.
متقاضیان می‌گویند هزینه ترجمه به ازای هر مدرک یک میلیون تومان است که بسته به تعداد مدارک ارائه شده از سوی هر متقاضی، چند میلیون تومان می‌شود. این هزینه‌ها در صورت رد شدن تقاضا قابل برگشت نیستند.
رد شدن تقاضا پس از این همه دردسر، تجربه بسیار غم‌انگیزی برای هر دو طرف ماجراست.
شهروند ۶۹ سالهای که تنها دخترش در بلژیک زندگی می‌کند و سال گذشته تقاضایش رد شده، به زمانه می‌گوید: افسرده شده‌ام. نوه‌ام به دنیا آمد، او را ندیدم. دخترم نیاز به حضور ما داشت و نتوانستم کنارش باشم. در این سن از اینکه نتوانسته‌ام تمکن مالی خودم را نشان بدهم احساس سرشکستگی می‌کنم؛ هر چند تقصیر من نیست. تقصیر وضعیت خراب مملکت و بی‌اعتباری ما در جهان است.
برگرفته ای از سایت رادیو زمانه، ۲۵ آپریل ۲۰۲۳