اطلاعاتی که در مورد نحوه قاچاق نفت از اقلیم کردستان به ایران و ترکیه منتشر شده است نشان می‌دهد که پول‌های حاصل از آن به حساب خزانه دولت اقلیم وارد نمی‌شود و دو طایفه بارزانی و طالبانی به تنهایی از آن نفع می‌برند.
دو سال تعویق در برگزاری انتخابات پارلمانی اقلیم کردستان و جلسات مداوم نچیروان بارزانی با مقامهای جمهوری اسلامی و دولت مرکزی در عراق برای تضمین بقای حزب دموکرات کردستان (KDP) در قدرت اکنون جنبه‌های جدیدی به خود گرفته است. انتخابات پارلمانی در اقلیم قرار است ۲۹ مهر / ۲۰ اکتبر برگزار شود و اکنون حزب دموکرات و اتحادیه میهنی به اندازه کافی پول در اختیار دارند که رقابت را محدود به خودشان کنند و جغرافیای قدرت در این منطقه را مطابق منفعتشان سامان دهند. اما این پول‌ها از کجا آمده است؟
خبرگزاری رویترز، پنج‌شنبه ۲۱ تیرماه/ ۱۱ ژوئیه در گزارشی نوشت که روزانه صدها تانکر نفتی از اقلیم کردستان به سمت ترکیه و ایران در حرکتند. این تانکرها هر روز از نزدیک اربیل، پایتخت اقلیم کردستان راهی بزرگراه‌های اغلب پر پیچ و خم و کوهستانی این منطقه می‌شوند تا به تجارتی شکل دهند که منافعش به خزانه اقلیم وارد نمی‌شود.
حرکت این تانکرها نمادین‌ترین جنبه عملیات عظیم انتقال نفت از منطقه نیمه خودمختار اقلیم کردستان به ایران و ترکیه است. معاملاتی غیرشفاف و مبهم که از زمان بسته شدن خط لوله صادرات رسمی نفت در سال گذشته رونق گرفته است.
رویترز جزئیات این تجارت پررونق را از طریق گفت‌وگو با بیش از ۲۰ نفر از جمله مهندسان نفت عراقی و کرد، بازرگانان و مقامات دولتی، سیاستمداران، دیپلمات‌ها و منابع صنعت نفت جمع‌آوری کرده است.
آن‌ها تصویری از یک تجارت پُر رونق را ترسیم می‌کنند که در آن بیش از هزار نفتکش روزانه حداقل ۲۰۰ هزار بشکه نفت ارزان قیمت را به ایران و تا حدی به ترکیه حمل می‌کنند. منفعت ماهیانه این تجارت غیررسمی برای بازیگران پشت‌پرده‌اش در اقلیم کردستان حدود ۲۰۰ میلیون دلار در ماه است.
عاصم جهاد، سخنگوی وزارت نفت عراق در واکنش به این خبر گفته است که تجارت نفتی پشت‌پرده اقلیم کردستان مورد تأیید دولت عراق نیست.
او گفت که دولت مرکزی عراق آمار دقیقی در مورد میزان قاچاق نفت به ایران و ترکیه ندارد.
اما قاچاق نفت به ویژه به ایران می‌تواند یک قمار خطرناک برای بازیگران سیاسی در اقلیم باشد. به گفته یک مقام آمریکایی، چنین تجارتی به دلیل نقض تحریم‌های نفتی، می‌تواند کردستان را در مسیر برخورد با متحد نزدیکش یعنی واشنگتن قرار دهد.
اقلیم کردستان تا سال گذشته بیشتر نفت خام خود را از طریق خط لوله رسمی عراق به ترکیه (ITP) صادر می‌کرد که از شهر نفتی کرکوک عراق به بندر جیهان ترکیه می‌رسید.
اما صادرات حدود ۴۵۰ هزار بشکه در روز در ماه مارس ۲۰۲۳ زمانی که یک دادگاه بین‌المللی به نفع درخواست دولت فدرال عراق مبنی بر توقف انتقال محموله‌های نفتی خارج از مدیریت فدرال رأی داد، متوقف شد.
دولت فدرال در بغداد، که اصرار دارد تنها طرفی است که مجاز به فروش نفت عراق است، در دادگاه استدلال کرد که ترکیه این صادرات را با دولت اقلیم کردستان بدون رضایت این کشور ترتیب داده است و این امر برخلاف معاهده ۱۹۷۳ است.
از مارس ۲۰۲۳ تا امروز و با توقف فعالیت خط لوله رسمی میان اقلیم و ترکیه، نفت این منطقه یک بازار غیررسمی جذاب به دست آورده است. ایران کشوری است که تحت شدید‌ترین تحریم‌های آمریکا قرار دارد و سال‌ها است که به فروش قاچاقی نفت مبادرت می‌کند. حال نفت اقلیم هم به این سبد قاچاق افزوده شده است.
اما پول‌های ناشی از فروش نفت به کجا سرازیر می‌شود؟ مقامهای محلی در کردستان به رویترز گفته‌اند که حتی یک دلار از عواید ناشی از این معامله در خزانه دولت اقلیم کردستان که برای پرداخت حقوق هزاران کارمندش با مشکل مواجه شده است، وارد نمی‌شود.
علی هما صالح، نماینده سابق مجلس در اقلیم که تا زمان انحلال پارلمان کردستان در سال ۲۰۲۳ رئیس کمیته نفت بود، می‌گوید که «هیچ اثری از درآمدهای نفتی وجود ندارد».
اما هیوا محمد، یکی از مقامهای ارشد اتحادیه میهنی کردستان، یکی از دو حزب حاکم بر کردستان، گفت که نفت با اطلاع دولت اقلیم و دولت فدرال از گذرگاه‌های مرزی عبور می‌کند.
یک مقام ارشد وزارت منابع طبیعی کردستان گفت: تولید نفت در این منطقه ۳۷۵ هزار بشکه در روز است که از این میزان ۲۰۰ هزار بشکه به ایران و ترکیه حمل می‌شود و مابقی در داخل پالایش می‌شود. هیچ کس نمی‌داند درآمدهای حاصل از فروش ۲۰۰ هزار بشکه نفت قاچاق به خارج از کشور یا فروش مشتقات نفتی به پالایشگاه‌های منطقه کجا می‌رود.
نفت خام توسط شرکت‌های نفتی کردستان به خریداران داخلی با نرخ‌های به شدت پایین ۳۰ تا ۴۰ دلار در هر بشکه فروخته می‌شود. این رقم تقریباً نصف نرخ جهانی است. ولی همین مبلغ پایه بسیار ارزان برای این نفت، معادل حداقل ۲۰۰ میلیون دلار در ماه درآمد نصیب بازیگرانش می‌کند.
منابع صنعتی گفتند که خریداران محلی تأیید شده نفت خام را از شرکت‌های نفتی می‌گیرند و آن را بدون اطلاع تولیدکنندگان از طریق واسطه‌ها برای صادرات می‌فروشند.
اکثر منابع صنعتی و سیاسی گفتند که اکثریت قریب به اتفاق نفت قاچاق‌شده به ایران از طریق گذرگاه‌های مرزی رسمی عراق از جمله حاجی عمران یا از طریق پنجوین منتقل می‌شود.
منابع صنعتی، سیاسی و دیپلماتیک گفتند که نفت اقلیم از آنجا در کشتی‌هایی در بنادر ایران در خلیج فارس یعنی بندر امام خمینی و بندرعباس بارگیری می‌شود. این مسیر تجاری در گذشته هم برای صادرات نفت کردستان استفاده می‌شد. بخش دیگری از نفت اقلیم هم از طریق جاده به افغانستان و پاکستان منتقل می‌شود.
مشخص نیست که چه بخش از حکومت ایران که به دلیل تحریم‌ها در فروش محصولات نفتی خود با مشکل مواجه است، در این قاچاق دست دارد. با توجه به اینکه عراق در حوزه قدرت‌نمایی سپاه قدس است این احتمال وجود دارد که این معامله از طریق آن‌ها صورت بگیرد.
یک عضو اتحادیه میهنی کردستان به رویترز گفته است که این نفت برای پالایش بنزین به ایران فرستاده شده است.
این مسیر تجاری جدید، جدیدترین پرده از یک تجارت طولانی‌مدت نفت در بازار سیاه عراق است که منافع آن به طور گسترده میان نیروهای سیاسی قدرتمند توزیع می‌شود.
۱۲ نفر از منابع رویترز گفته‌اند که مقامات دو حزب حاکم کردستان، حزب دمکرات کردستان از طایفه بارزانی و اتحادیه میهنی کردستان از طایفه طالبانی، ذی‌نفع این قاچاق نفتی هستند.
یک دیپلمات ارشد در بغداد گفت که این تجارت به حدی به این بازیگران سیاسی منفعت می‌رساند که «از سرگیری صادرات رسمی نفت اقلیم از طریق خط لوله» که زمانی اولویت مذاکرات دیپلماتیک محسوب می‌شد از دستور کار خارج شده است.
مقامهای اقلیم می‌گویند که آن‌ها به دلیل توقف فعالیت خط لوله مجبور به ورود به این تجارت شده‌اند.
یک مقام ارشد پارلمان عراق که با مسائل نفت آشنا است گفت که بغداد از جزئیات این تجارت آگاه است اما از عمومی کردن انتقاداتش به آن اجتناب می‌کند زیرا آن‌ها به دنبال حل و فصل اختلافات باقی مانده با اربیل هستند.
این فرد که به دلیل حساسیت موضوع از ذکر نام خود خودداری کرد، گفت که اعمال فشار بر اربیل برای جلوگیری از قاچاق نفت، سران اقلیم را از منابع مالی‌شان محروم می‌کند و این می‌تواند منجر به فروپاشی سیاسی در آنجا شود.
برگرفته ای از سایت رادیو زمانه، ۱۲ جولای ۲۰۲۴