در پی انقلاب ۲۲ بهمن سال ۵۷، ساختار حکومت در ایران دچار تغییرات بنیادین شد. این موضوع را می‌توان در تک‌تک بخش‌ها مانند اقتصاد، سیاست و اجتماع به وضوح مشاهده کرد. از آن جایی که این انقلاب با پسوند «اسلامی» و رهبری یک روحانی صورت گرفت، تغییرات فرهنگی بسیار عمیق و گسترده‌ای را نیز در پی داشت.
با آغاز انقلاب فرهنگی و تسلط انقلابیون اسلام‌گرا بر کشور، آنها دریافتند که مهمترین بخش برای ایجاد تغییرات بنیادی، آموزش و پرورش است. از این رو در نخستین اقدام به پاک‌سازی مدرسان و ایجاد تغییر در کتب درسی همت گماشتند. با توجه به اینکه مطالعه کتاب‌های درسی تقریبا اجباری است و هر کس باید در دورانی آنها را مطالعه کند، حکومت بهترین راه برای ترویج تفکرات خود را، تغییر در کتب درسی و نظام آموزشی کشور می‌دانست. هدف این بود که از دوران کودکی و نوجوانی، افرادی مطابق با معیارهای انقلاب پرورش یابد.
نخستین گام آنها در این راه اصلاح و انطباق برنامه‌های درسی با تفکرات اسلامی بود. هشتم اسفند سال ۵۷ و با پیگیری محمدعلی رجایی و محمدجواد باهنر، که بعدها سمت ریاست جمهوری و نخست‌وزیری را به دست آوردند، نهاد «امور تربیتی» در آموزش و پرورش با هدف نهادینه کردن اسلام در کتاب‌های درسی شکل گرفت. همچنین، تغییرات در کتاب‌های درسی توسط افراد مورد اعتماد حکومت آغاز شد. تالیف کتاب‌هایی برای آموزش زبان عربی به عنوان زبان اسلام؛ و آموزش روخوانی قرآن به عنوان گام‌های ابتدایی در مسیر نهادینه کردن دین در ذهن محصلان بود. به جز دروسی که مستقیما با دین مرتبط بودند، ایدئولوژی انقلابی با استفاده از گزاره‌هایی ویژه، به سایر دروس نیز اضافه شدند. از آن رو که مذهب شیعه در قانون اساسی به عنوان مذهب رسمی کشور انتخاب شد، از سوی سران حکومت، تبلیغ و آموزش پایه‌های این مذهب به صورت فراگیر در مدارس، مورد تاکید قرار گرفت. به جز این مورد، اسرائیل‌ستیزی نیز در تبلیغات حکومت انقلابی بسیار پررنگ شد. برای مثال در کتاب ادبیات فارسی، شعرهایی در ستایش از آرمان فلسطین و برجسته کردن ارزش و نقش امام اول شیعیان به چشم می‌خورد.
پس از مرگ آیت الله خمینی، بنیان‌گذار جمهوری اسلامی، وصیت‌نامه سیاسی او نیز به متون درسی اضافه شد و در سال‌های بعد به یکی از دروس عمومی دانشگاهی تبدیل شد. با آغاز رهبری علی خامنه‌ای، رهبر ثانی جمهوری اسلامی، بخش بزرگی از تغییرات نظام آموزشی انجام شده بود. از این رو طی سه دهه گذشته تغییرات کتاب‌های درسی با شیب ملایم‌تری ادامه یافت. اگرچه به نظر می رسد دخالت‌های مستقیم او در سال‌های اخیر، نشان از نارضایتی‌اش از سیستم آموزشی فعلی دارد. برای مثال او در یک سخنرانی از ضرورت اضافه کردن «اسناد سفارت آمریکا» در کتب درسی سخن گفت و یا در جایی دیگر پیشنهاد کرد تا زبان‌های دیگری به غیر از انگلیسی در مدارس تدریس شود. او در اردیبهشت سال ۸۵ گفته بود که ما در آموزش و پرورش نیاز به تحول داریم. وی در همان سخنرانی تاکید کرد که فلسفه آموزش و پرورش باید اسلامی باشد.
در پی این نظرات، سند «تحول بنیادین آموزش و پرورش» تصویب شد. در فصل نخست این سند آمده است: «وضع مطلوب زندگی بشر در همة ابعاد و مراتب، بر اساس نظام معیار اسلامی است… با توجه بهِ لزوم پذیرش ربوبیت خداوند متعال، به عنوان یگانه رب حقیقی جهان و انسان، این نظام معیار، جهت اساسی نحوه تحقق حیات طیبه را در همه مراتب و ابعاد زندگی با این نظام (تقوا)، وجه تمایز اساسی حیات طیبه از زندگی غیردینی (سکولار) رایج محسوب می‌شود.»
حساسیت رهبر جمهوری اسلامی بر مسائل فرهنگی به این جا ختم نمی‌شود، او پس از آن که مدعی شد که ایران با غرب در حال یک جنگ نرم فرهنگی است، خواستار تاکید بیشتر بر آموزش به شیوه انقلابی شد. وی در سفری که به قم داشت با اشاره به ضرورت به‌روزرسانی کتاب‌های درسی در حوزه گفت: «اگر قرار بود ما کتاب درسی را عوض نکنیم، باید همان “معالم” را می‌خواندیم، دیگر “قوانین” چرا نوشته شد؟ “رسائل” چرا نوشته شد؟ “فصول” چرا نوشته شد؟ “کفایه” چرا نوشته شد؟ خوب، این درست است؛ الان هم همین است. الان هم باید حتماً کتاب درسی تغییر کند.»
هم‌راستا با علی خامنه‌ای، برخی از نزدیکان و فرماندهان نظامی نیز به ضرورت تغییرات بر پایه ایدئولوژی انقلابی تاکید کردند. محمدرضا نقدی فرمانده وقت بسیج از آموزش و پرورش خواست تا آن چه را که او «فرهنگ شهادت» می‌خواند در کتاب‌های درسی دانش‌آموزان بگنجاند. در یکی دیگر از موضع‌گیری‌های افراد نزدیک به رهبر، حاج‌علی‌اکبری امام جمعه تهران، از آموزش و پرورش خواست تا در زمینه اضافه کردن مفهوم «اربعین» در متون درسی کوتاهی نکند.
در سال‌های اخیر این روند با شدت بیشتری در جریان است. حذف نام برخی پادشاهان از کتاب تاریخ و اضافه کردن شعری در رسای «محسن حججی»، بسیجی کشته شده در جنگ سوریه، جنجال های بسیاری را به دنبال داشت. سال گذشته نام شاعرانی مانند عطار نیشابوری، نیما یوشیج، رهی معیری، مهدی اخوان ثالث، هوشنگ ابتهاج (سایه)، از کتاب‌های درسی دانش‌آموزان ایران حذف شد. همچنین متونی از غلامحسین ساعدی، بزرگ علوی ایرج میرزا و شفیعی کدکنی نیز از زیر تیغ تیز اصلاحات مدنظر رهبر نتوانست عبور کند.
در همین راستا «علی ذوعلم» که ریاست سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش را برعهده دارد گفت: «قطعاً نظام ایران ایدئولوژیک است. در سند تحول آموزش‌وپرورش چارچوب مهمی داریم به نام نظام معیار اسلامی؛ یعنی اگر نویسنده‌ای این نظام معیار را لحاظ نکرده باشد، نمی‌توانیم از آثارش استفاده کنیم و این موضوع روشنی است.»
منبع: سایت بریتانیائی ایندیپندنت به زبان فارسی، ۱۶ سپتامبر ۲۰۲۰