ساعت ۶:۱۲ دقیقه صبح ۱۸ دی ۱۳۹۹ را نشان می‌داد که هواپیمای متعلق به خطوط هواپیمایی اوکراین در صبحی متفاوت از صبح‌های روزهای قبل از باند پرواز فرودگاه امام خمینی تهران به سمت کی‌یف به پرواز درآمد اما این پرواز هیچ‌گاه به مقصد نرسید و با دو موشک پدافند هوایی سپاه در همان دقایق اولیه سرنگون شد. خانواده‌های قربانیان این پرواز یکسال پس از این حادثه مرگبار می‌گویند همچنان به‌دنبال حقیقت ماجرا هستند، سپس در پی اجرای عدالتند و در گزینه آخر دنبال غرامت می‌روند.
چند ساعت قبل از بلند شدن این هواپیما، خبر حمله ایران به پایگاه نظامیان آمریکا در عین الاسد عراق در انتقام کشتن قاسم سلیمانی فرمانده سپاه قدس ایران به سرخط خبرهای رسانه‌های جهان تبدیل شده بود.
هواپیمای بوئینگ ۷۳۷ با ۱۷۶ سرنشین در شهریار سقوط کرد. خبرهای آن روز تحت تاثیر حمله ایران قرار داشت اما نام قربانیان پرواز یک به یک در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌شد. مقام‌های ایران در آن روز و دو روز پس آن سکوت کرده بودند اما سخنان مقام‌های آمریکایی و کانادایی و انتشار ویدئوهایی از زمان اصابت موشک باعث شد تا ایران لب به اعتراف بگشاید.
گرچه ایران با سه روز تاخیر ساقط کردن هواپیمای اوکراینی را ناشی از «خطای انسانی و تصادفی» عنوان کرد اما هم اکنون مقام‌های کانادایی و اوکراینی با تشکیک در این موضوع می‌گویند باور ندارند عامل سرنگونی این هواپیما «خطای انسانی» باشد.
از طرف دیگر، سپاه پاسداران در بیانیه‌ای در سالگرد این حادثه مرگبار انگشت اتهام را سوی آمریکا گرفت و گفت که «این اتفاق تلخ در پی ماجراجویی های ضد انسانی و اقدامات تروریستی امریکا در منطقه به وقوع پیوست».
از انکار تا تایید
این هواپیما حامل مسافرانی با ملیت‌های ایرانی، افغان، بریتانیایی، سوئدی و کانادایی بود و تمام کادر خدمه پرواز اوکراینی بودند. اغلب مسافران ایرانی سوار بر این هواپیما ملیت کشور دیگری را نیز داشتند که اکثر آن‌ها، دو ملیتی‌های ایرانی-کانادایی بودند.
یک روز بعد از این حادثه زمزمه‌ها و شایعات درباره سقوط این هواپیما اوج گرفت. اما شامگاه ۱۹ دی ماه این شایعات جنبه رسمی‌تر پیدا کرد به‌طوریکه برخی از رسانه‌ها در ابتدا به نقل از مقام‌های آمریکایی که نام آن‌ها را ذکر نکرده بودند گفتند هواپیمای اوکراینی به احتمال زیاد از سوی ایران به صورت تصادفی ساقط شده است.
در همان زمان دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا به خبرنگاران در کاخ سفید گفت که سقوط هواپیمای اوکراینی مشکوک است و ممکن است به اشتباه از سوی کسی ساقط شده باشد. وی تاکید کرد که این اتفاق از سوی آمریکا نبوده است.
زمان زیادی از صحبت‌های ترامپ نگذشته بود که جاستین ترودو، نخست وزیر کانادا در یک نشست خبری به‌طور شفاف اعلام کرد که این هواپیما در اثر شلیک موشک زمین به هوای ایران سرنگون شده است.
اما نخستین واکنش ایران به این موضوع با انکار همراه بود به‌طوریکه علی ربیعی سخنگوی دولت با صدور بیانیه‌ای این موضوع را جنگ روانی طراحی شده از سوی آمریکا توصیف کرد.
همزمان با این اظهارات ویدئویی نیز در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که به نظر می‌رسید برخورد موشک به هواپیمای مسافربری را نشان می‌دهد که با بررسی صورت گرفته از سوی برخی از رسانه‌ها و سازمان‌های تحقیقاتی مانند بلینگ کت در نهایت صحت آن تایید شد و روزنامه نیویورک تایمز نیز آن را منتشر کرد.
۲۰ دی ماه رسانه‌ها منتظر واکنش تازه‌ای از ایران بودند اما در نهایت خبرگزاری فارس نزدیک به سپاه پاسداران اعلام کرد که علت سقوط هواپیمای اوکراینی فردا (۲۱ دی‌ماه) اعلام می‌شود.
ستاد کل نیروهای مسلح ایران صبح روز شنبه ۲۱ دی ماه در نهایت با انتشار بیانیه‌ای به طور رسمی اعلام کرد که این هواپیما به دلیل خطای انسانی مورد اصابت موشک پدافند هوایی قرار گرفته است.
حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران نیز دقایقی پس از این این بیانیه گفت که عوامل فاجعه مورد پیگرد قرار می‌گیرند. موضوعی که با وجود گذشت یک سال از آن هنوز به طور شفاف اعلام نشده است.
امیر حاجی‌زاده، فرمانده هوافضای سپاه نیز در همان روز گفت که «هواپیما پس از برخاستن از باند فرودگاه به سمت یک نقطه حساس نظامی حرکت می‌کند و با توجه به سطح امنیتی بالا و هشدار شلیک موشک کروز اپراتور، هواپیما را موشک کروز تشخیص می‌دهد. او موظف بود در این شرایط تماس بگیرد اما…موفق نمی‌شود، ۱۰ ثانیه فرصت تصمیم‌گیری داشت و در این شرایط این تصمیم بد را می‌گیرد و هواپیما مورد اصابت قرار می‌گیرد.»
ایران با وجود تایید شلیک به این هواپیما، در آن زمان جزئیات آن را اعلام نکرد و همین موضوع باعث شد تا چند روز بعد، برخی رسانه‌ها از جمله نیویورک تایمز اعلام کنند که دو موشک با فاصله کوتاهی از یکدیگر به این هواپیمای مسافربری شلیک شد.
گرچه مقام‌های ایرانی مخصوصا سازمان هواپیمایی کشوری بارها اعلام کرده بودند که در روز حادثه از اصابت موشک به هواپیمای اوکراینی اطلاعی نداشتند اما بهمن ماه سال گذشته (حدود یک ماه پس از حادثه)، یک رسانه اوکراینی، یک فایل صوتی را منتشر کرد که مربوط به مکالمه بین برج مراقبت تهران و خلبان یک پرواز داخلی بود. خلبان این پرواز به برج مراقبت در این مکالمه می‌گوید که چیزی شبیه شلیک موشک به یک هواپیما را دیده است. سپس صدای مسئول برج مراقبت شنیده می‌شود که در تلاش برای برقراری ارتباط با هواپیمای اوکراینی است و پس از ناکامی باز سراغ خلبان پرواز داخلی درباره مشاهداتش را می‌گیرد. پس از انتشار این صدای ضبط شده مقام‌های ایرانی مقام‌های اوکراینی را متهم کردند و گفتند «این اقدام باعث شد تا هیچ سندی به آن‌ها ندهیم.»
اعتراض و سوگواری؛ حکم زندان نصیب معترضان شد
پس از آنکه ایران مسئولیت شلیک موشک به این هواپیمای مسافربری را برعهده گرفت، گروهی از شهروندان در اعتراض به این اقدام در تهران و چندین شهر کشور تجمع کردند.
یکی از مراکز اعتراض در تهران دانشگاه امیرکبیر بود که نیروهای امنیتی اقدام به شلیک گاز اشک‌آور کردند. تجمع‌های مشابه مقابل دانشگاه‌های شریف و تهران نیز برگزار شد.
برخی از چهره‌های سینمایی و هنری پس از این اتفاق اقدام به تحریم جشنواره‌های هنری فجر کردند. از سوی دیگر رخشان بنی‌اعتماد کارگردان سینما نیز از مردم خواسته بود که روز ۲۲ دی در میادین آزادی شهرهای مختلف ایران جمع شوند اما وی ساعاتی بعد در پیامی نوشت که این درخواست برای تجمع با هشدار جدی نهادهای امنیتی مواجه شده است و آن را لغو کرد.
با این حال اعتراض‌ها تا چند روز ادامه پیدا کرد و شماری از معترضان مخصوصا دانشجویان بازداشت شدند.
ایران برای بسیاری از معترضان پرونده قضایی تشکیل داد به‌طوریکه سازمان دیدبان حقوق بشر در اردیبهشت گذشته اعلام کرد که تنها در مدت یک ماه دست‌کم ۱۳ نفر به خاطر اعتراض به ساقط کردن هواپیمای مسافربری اوکراین به زندان محکوم شده‌اند.
بهاره هدایت، زندانی سیاسی سابق و فعال دانشجویی به خاطر حضور در تجمع دانشگاه امیرکبیر تهران، به چهار سال و ۸ ماه زندان به همراه محرومیت‌های اجتماعی محکوم شد. هشت ماه از این حکم زندان نیز به خاطر انتشار توییت‌هایی درباره ساقط شدن هواپیمای اوکراینی بوده است.
مهدی محمودیان فعال سیاسی نیز تابستان گذشته در توییتی اعلام کرد که با شکایت وزارت اطلاعات و حکم قاضی افشار رئیس شعبه ۲۶دادگاه انقلاب در مجموع به ۵ سال حبس و ۲سال محرومیت اجتماعی محکوم شده است.
وی اضافه کرد: «۴سال بخاطر فراخوان روشن کردن شمع به یاد قربانیان انهدام هواپیمای اوکراینی توسط موشک های سپاه بوده است.»
شماری از دانشجویان دانشگاه‌های تهران و همچنین شهرستان‌ها نیز در بین محکومان اعتراض‌ها به ساقط کردن این هواپیما حضور دارند. از سوی دیگر تعدادی خبرنگار که سازمان گزارشگران بدون مرز شمار آن‌ها را ۲۱ نفر عنوان کرده است پس از این حادثه از سوی وزارت اطلاعات و سپاه پاسداران به دلیل اطلاع رسانی و موضع گیری در شبکه‌های اجتماعی احضار شدند.
پرونده نامشخص عاملان و آمران
یکی از خواسته‌های خانواده‌های قربانیان این پرواز مجازات عاملان و آمران این حادثه است با این وجود اطلاعات اندکی درباره افراد دخیل در این شلیک مرگبار وجود دارد.
غلامحسین اسماعیلی، سخنگوی قوه قضاییه چند روز پس از ساقط شدن این هواپیما در تاریخ ۲۴ دی ۱۳۹۸ به خبرنگاران گفت: «بررسی خواهیم کرد که جنگ‌افروزی آمریکا چه نقشی در بروز این حادثه داشته و تحقیقات مفصل در این خصوص انجام شده و افرادی هم بازداشت شده‌اند و رسیدگی مراحل اولیه کار را طی می‌کند.»
محمد جواد ظریف، وزیر خارجه ایران نیز در بهمن ۹۸ در گفت‌وگویی با روزنامه اشپیگل آلمان گفته بود که «مامور ایرانی که به هواپیمای اوکراینی شلیک کرده بود اکنون در زندان است.»
سخنگوی قوه‌قضاییه ایران در خرداد ماه ۱۳۹۹ نیز گفته بود شش نفر در رابطه با این موضوع بازداشت شده‌اند البته وی جزییات بیشتری را مطرح نکرد.
غلامحسین اسماعیلی سخنگوی قوه‌قضاییه
آقای اسماعیلی روز ۱۶ دی ۹۹ با ارائه آخرین اطلاعات درباره این پرونده گفت: «تحقیقات پرونده جانباختگان هواپیمایی اوکراینی تکمیل شده و تا پایان دی ماه رسیدگی می‌شود.»
از همان ابتدا که ایران مسئولیت شلیک به این هواپیمای مسافربری را قبول کرده بود، حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران خواستار تشکیل دادگاه ویژه برای رسیدگی به این پرونده شده بود: «من به دلیل کم و بیش آشنایی که با مسئله پدافند هوایی دارم، این را می‌گویم که در این داستان نمی‌تواند فقط یک فرد مقصر باشد. نه این‌که یک نفر که دکمه را فشار داده مقصر بوده است. دیگرانی هم هستند.»
در همین رابطه بهمن ماه پارسال، وادیم پریستایکو وزیر خارجه اوکراین تاکید کرده بود ماجرا این نیست که یک سرباز واکنش اضافی نشان داده است.
وی تصریح کرد که این کشور می‌خواهد سلسله مراتب فرمان شلیک مشخص شود و کسی که دستور داده است دادگاهی شود.
دادستانی کل اوکراین نیز در در آبان ماه اعلام کرد طبق اتهام‌هایی که به بازداشت شدگان این پرونده تفهیم شده است، حداکثر مجازات آن‌ها سه سال زندان خواهد بود.
این موضوع را مقام‌های ایرانی نه تایید و نه تاکید کردند.
حسن روحانی رئیس جمهوری ایران
حسن روحانی روز چهارشنبه شش ژانویه (۱۷ دی) در آخرین اظهارات خود در آستانه سالروز ساقط شدن هواپیمای اوکراینی گفت که دولت او بر محاکمه مسببین حادثه اصرار دارد.
وی در جلسه هیات دولت افزود: «مسببین این حادثه باید در یک دادگاه عادلانه محاکمه شوند و دولت بر این موضوع اصرار دارد و قوه قضاییه هم حتما این کار را انجام می‌دهد.»
غلامعباس ترکی، دادستان نظامی تهران نیز روز چهارشنبه ۱۷ دی ۱۳۹۹ یعنی یک روز پیش از سالگرد این حادثه مرگبار در گفت‌وگو با باشگاه خبرنگاران گفت: «در حال حاضر تنها یک متهم در بازداشت است و سایرین با تودیع وثیقه و سایر قرار‌های مناسب آزاد شده اند؛ جزییات بیشتر بعد از صدور کیفرخواست و معرفی مقصران به دادگاه اعلام خواهد شد.»
جعبه‌های سیاه هواپیما؛ از اصرار به ماندن در ایران تا ارسال به فرانسه
اما دو جعبه سیاه این هواپیما نیز محل مناقشه‌های زیادی بود. حسین رضایی‌فر، مدیرکل بررسی سوانح سازمان هواپیمایی کشور دو هفته پس از این حادثه گفته بود که برنامه‌ای برای ارسال جعبه سیاه بوئینگ ۷۳۷ به خارج از ایران ندارند.
وی در عین حال گفته بود اگر امکان خواندن جعبه سیاه در ایران فراهم نشد گزینه‌های ارسال، اوکراین و فرانسه است.
جاستین ترودو، نخست وزیر کانادا نیز از نخستین مقام‌های خارجی بود که از ایران خواست تا جعبه‌های سیاه این هواپیما را به فرانسه بفرستد.
ایران در نهایت در تابستان گذشته و شش ماه پس از حادثه قبول کرد که جعبه‌های سیاه هواپیما را به فرانسه ارسال کند. فرآیند بازخوانی جعبه‌های سیاه هواپیما در اوایل مرداد ماه در فرانسه به پایان رسید و ایران تاکید کرد که طبق قوانین بین‌المللی نتایج بازخوانی اطلاعات جعبه سیاه هواپیمای ساقط شده توسط سامانه موشکی سپاه پاسداران، باید توسط خود جمهوری اسلامی اعلام شود.
تورج دهقانی زنگنه، رئيس سازمان هواپیمایی ایران یک ماه پس از انجام فرآیند بازخوانی جعبه‌های سیاه در اوایل شهریور اعلام کرد که تا ۱۹ ثانیه بعد از انفجار موشک اول که به سوی این هواپیما شلیک شده بود، صدایی از کابین مسافران شنیده نمی‌شد و مسافران در سلامت جسمانی بوده‌اند.
به گفته رئیس سازمان هواپیمایی ایران، ضبط صدا از سوی هر دو جعبه سیاه (CVR و DVR) در فاصله ۱۹ ثانیه پس از شلیک موشک نخست قطع می شود و به همین دلیل تحلیلی از آثار موشک دوم در جعبه سیاه وجود ندارد؛ موشکی که به گفته او ۲۵ ثانیه پس از اصابت موشک نخست به هواپیما برخورد کرده و باعث آسیب قابل توجه به هواپیما شده است.
غرامت هواپیما و غرامت به خانواده قربانیان
غلامعلی جهانگیری، معاون بیمه مرکزی ایران سال گذشته در گفت‌وگو با ایسنا رقم خسارت ساقط شدن هواپیمای اوکراینی را بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلیون دلار برآورد کرده و گفته بود: «این خسارت از سوی دولت ایران پرداخت خواهد شد.» وی درباره خسارت به هواپیما گفته بود که خسارتی که باید بابت بدنه این هواپیما پرداخت شود ۷۰ میلیون دلار پیش‌بینی شده است.
پرداخت غرامت به خانواده قربانیان نیز بارها مطرح شده است. بسیاری از این خانواده‌ها دادخواهی و روشن شدن حقیقت را نسبت به دریافت غرامت در اولویت می‌دانند.
اما هفته گذشته هیات دولت ایران اختصاص مبلغ «۱۵۰ هزار دلار» غرامت به بازماندگان هر کدام از سرنشینان هواپیمای اوکراینی را تصویب کرد.
پیش از این، حامد اسماعیلیون، سخنگوی خانواده‌های پرواز ۷۵۲ که خود همسر و دخترش را در این رویداد از دست داده است در توییتی نوشته بود: «تمام خانواده‌های پرواز ۷۵۲ بر این امر اتفاق نظر دارند که تا مادامی که تحقیقات کامل و منصفانه‌ای انجام نگرفته باشد، هیچ غرامت و گزارشی را از ایران نپذیریم.»
زمزمه‌های شکایت از ایران در دادگاه‌های بین‌المللی و تشکیک در «غیر عمدی بودن» حادثه
یوگنی ینین، معاون وزیر خارجه اوکراین تابستان گذشته اعلام کرد که به دلیل نارضایتی از نحوه همکاری ایران، کی‌یف قصد دارد از جمهوری اسلامی به دادگاه‌های بین‌المللی شکایت کند. وی گفته بود که اگر تلاش‌ها به نتیجه‌ای نرسد این کشور ناچار می‌شود به نهادهای بین‌المللی مراجعه کند.
وزیر خارجه این کشور نیز اواخر تیر ماه از ایران خواسته بود تا با جزییات توضیح دهد که چه اتفاقی رخ داده است. وی تاکید کرده بود که در جهان امروز ساقط کردن هواپیما فراتر از قدرت یک نفر است.
در همین تاریخ فرانسوا فیلیپ شامپاین، وزیر خارجه کانادا نیز سخنان همتای اوکراینی خود را تکرار گرفت و گفت که این حادثه نمی‌تواند فقط خطای انسانی باشد. وی گزارش ایران درباره این حادثه را ساده سازی بیش از حد، علت واقعی حادثه عنوان کرد.
کانادا در موضع‌گیری‌های بعدی خود در شهریور گذشته این سوالات را مطرح کرده است که «چرا این موشک‌ها شلیک شده‌اند و چرا آسمان ایران در آن شرایط پس از حمله به پایگاه عین السد همچنان روی پروازها باز بوده است؟»
از سوی دیگر شبکه سی‌بی‌سی کانادا تیر ماه گذشته اعلام کرد به یک فایل صوتی ۹۱ دقیقه‌ای دسترسی پیدا کرده است که نشان می‌دهد مقامات ایران از بستن حریم هوایی در شب حمله موشکی سپاه به پایگاه نظامی آمریکا در عراق خودداری کرده‌اند تا نقشه حمله فاش نشود.
مهر ماه گذشته یک هیات اوکراینی برای دور تازه‌ای از مذاکرات درباره این پرواز به ایران سفر کرد. پیش از برگزاری این دور از مذاکرات معاون دادستان کل اوکراین گفته بود که هدف از این گفت‌وگوها روشن شدن جزییات حادثه برای هواپیمای اوکراینی است. این مقام اوکراینی تاکید کرده بود که دستیابی به حقیقت اولویت آن‌ها است.
یکی از مواردی که اوکراین به دنبال آن است اعلام هویت شش فرد تحت پیگرد قانونی در این پرونده است.
این مقام اوکراینی بار دیگر در آبان ماه تاکید کرد که خطای انسانی در این حادثه را نمی‌پذیرند و پیش از رسیدن به حقیقت این پرونده مختومه نخواهد شد.
مقام‌های اوکراینی می‌گویند که طرف ایرانی به بهانه محرمانه بودن اطلاعات یا امنیتی بودن آن به سوالات آن‌ها پاسخ نمی‌دهند اما معاون وزارت خارجه اوکراین پس از برگزاری آخرین دور مذاکرات اعلام کرد که به پاسخ برخی از سوالات خود دست یافتند.
خانواده قربانیان به‌دنبال دادخواهی
انجمن خانوده‌های جانباختگان پرواز ۷۵۲ نیز در شهریور ماه با انتشار فراخوانی از افرادی که شواهد یا مدارکی درباره ساقط کردن این هواپیما دارند درخواست کمک کردند. آن‌ها تاکید داشتند، به دنبال این واقعیت هستند که در ۳ دقیقه ۴۲ ثانیه‌ای که طول کشید تا این هواپیما بر اثر شلیک دو موشک سقوط کند چه گذشته است.
اخیرا خانواده قربانیان برای دادخواهی و طرح این پرونده در دادگاه‌های بین‌المللی اقدام به اعلام فراخوانی برای جمع‌آوری کمک‌های مردمی کرده‌اند. حامد اسماعیلیون درباره این اقدام گفته است: «سه هدف اصلی را دنبال می‌کنیم: حمایت از خانواده‌ها، زنده نگه داشتن یاد جانباختگان این جنایت و از همه مهمتر دادخواهی.» وی افزود: «به کمک مالی کسانی نیازمندیم که دلشان با دادخواهی ما است.»
چند روز پیش نیز، مادر اوین ارسلانی در سالروز تولد دخترش بر سر مزار وی، داماد و نوه‌اش که هر سه را در این پرواز از دست داده است گفت: «ما نه دیه می‌خواهیم نه غرامت می‌خواهیم، ما دادخواهی می‌خواهیم. دادخواهی می‌خواهیم.»
او با گریه اضافه کرد: «فقط ۱۷۶ نفر را نکشتید، همه خانواده‌ها را کشتید.»
برگرفته ای از سایت یورونیوز (اتحادیه اروپا) به زبان فارسی، ۸ ژانویه ۲۰۲۱