روز ۳۰ نوامبر در تقویم سازمان ملل متحد با عنوان «روز بزرگداشت همه قربانیان جنگ شیمیایی» نام‌گذاری شده است. آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل متحد، به همین مناسبت در پیامی اعلام کرده فرا رسیدن این روز، فرصتی است برای ادای احترام به کسانی که به‌دلیل اصابت بمب‌های شیمیایی جان خود را از دست داده‌اند یا از این سلاح‌های شنیع رنج برده‌اند.
با وجود گذشت ۳۴ سال از پایان جنگ، شهروندان آسیب دیده از بمب‌های شیمیایی نه تنها غرامتی دریافت نکرده‌اند بلکه همچنان هیچ قانون مشخصی برای حمایت از آنها به تصویب نرسیسازمان ملل
ده است. بهنام صادقی، مربی مین‌زدایی و فعال حوزه پاک‌سازی مین که در طول دوران جنگ هشت ساله ایران و عراق شیمیایی شده، بر این باور است که نهادهای متولی، حتی یک چکاب سالانه برای شهروندان در سردشت به عنوان یکی از مراکز اصلی آسیب‌دیده از حملات شیمیایی هم انجام نمی‌دهند.
او به زمانه می‌گوید: «خواسته بسیاری از مردم سردشت این است که سالانه یا دست‌کم هر دو سال یک‌بار، مسئولان نهادهایی نظیر بنیاد شهید، تیمی از کادر درمان را برای چک کردن آن منطقه در مورد روند مشکلات افراد شیمیایی به منطقه اعزام کنند تا ببینند آیا عارضه‌ای در میان آنها مشخص شده یا خیر؟ مردم سردشت همیشه این احساس را دارند که اگر عوارضی وجود داشته باشد طی زمان بروز پیدا کند و تاکنون هیچ مساعدتی در این زمینه دریافت نکرده‌اند.»
به گفته او، بعد از گذشت سال‌ها از پایان یافتن جنگ، افراد زیادی که در معرض بمب‌های شیمیایی قرار گرفته‌اند، به کهولت سن رسیده‌اند و نگرانی درباره سلامتی‌شان بیشتر شده است.
روز هفتم تیر ماه ۱۳۶۶ نیروی هوایی عراق چهار نقطه شهر سردشت و چند روستای حومه این شهر مرزی واقع در استان آذربایجان غربی را بمباران شیمیایی کرد. آنچه پس از این بمباران به جای ماند قتلگاهی بود با دست‌کم ۱۳۰ کشته و بیش از هشت هزار زخمی که بیشتر آنها کودک، زن و سالمند بودند.
با وجود گذشت حدود ۳۵ سال از این رویداد، آثار و تبعات این حمله تا به امروز وجود دارد و برخی از قربانیان در سایه عدم اتخاذ تمهیدات درمانی لازم از سوی دولت، همچنان درمان نشده‌اند.
روز ۳۰ نوامبر برابر با ۹ آذر، در تقویم سازمان ملل متحد با عنوان «روز بزرگداشت همه قربانیان جنگ شیمیایی» نام‌گذاری شده است. آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل متحد به همین مناسبت در پیامی اعلام کرده فرا رسیدن این روز، فرصتی است برای ادای احترام به کسانی که به دلیل اصابت بمب‌های شیمیایی جان خود را از دست داده‌اند یا از این سلاح‌های شنیع رنج برده‌اند.
او در این پیام گفته است: «برای ارزیابی پیشرفتمان در جلوگیری از استفاده از سلاح‌های شیمیایی باید تعهد خود را برای دستیابی به جهانی عاری از سلاح‌های شیمیایی تجدید کنیم. تنها ادای احترام مناسب به قربانیان جنگ شیمیایی این است که یک بار برای همیشه جهان را از سلاح‌های شیمیایی پاک کنیم.»
بنا بر اعلام دبیر کل سازمان ملل، این سازمان از همه تلاش‌ها برای حفظ هنجارهای مبارزه با سلاح‌های شیمیایی و جلوگیری از بازگشت این سلاح‌های وحشتناک حمایت می‌کند:
«هرگونه استفاده از سلاح‌های شیمیایی غیرقابل قبول و نقض آشکار قوانین بین‌المللی است. شناسایی عاملان [استفاده از این سلاح‌ها] و محاکمه آنها از اهمیت بالایی برخوردار است. ما مسئولیت داریم، به ویژه در قبال قربانیان، که عدم استفاده از این سلاح‌های شنیع را تضمین کنیم.»
عوارض بمب شیمیایی تا سال‌ها خاموش می‌ماند
از زمان حمله شیمیایی صدام به برخی از مناطق مرزی ایران از جمله شهرستان سردشت، نه تنها شمار زیادی از شهروندان ساکن در این مناطق از آسیب‌های جسمانی ناشی از این حمله در امان نمانده‌اند بلکه به دلیل عدم انجام اقدامات درمانیِ لازم، بسیاری از شهروندان با عوارض روانیِ ناشی از عدم تضمین سلامتی خود مواجه هستند.
بهنام صادقی در همین زمینه می‌گوید: «به نظر من بنیاد شهید که تمرکزش بر جانبازان است و در همه استان‌ها حضور دارد، با هزینه بسیار ناچیزی می‌تواند شهروندان مشکوک به شیمیایی را دست‌کم به صورت سالانه در یک کمیسیون پزشکی مورد معاینه قرار دهد تا اگر شخصی نیاز به درمان داشت، درمان لازم را دریافت کند.»
به گفته او، در سال‌های گذشته در یک نوبت، برخی از افرادی که ادعا داشتند در جنگ شیمیایی شده‌اند و قصد داشتند از بنیاد شهید «سهمیه جانبازی» بگیرند، مورد معاینه پزشکی قرار گرفته و معلوم شد که آثاری از مواد شیمیایی در بدن اکثریت آنها وجود ندارد.
او معتقد است عوارض بمب‌های شیمیایی ممکن است تا سال‌ها در بدن افراد آسیب دیده به صورت خاموش باقی بماند و حتی به نسل‌های بعد منتقل شود.
این «جانباز دوران جنگ» درباره نگرانی‌های شخصی خود درباره عوارض شیمیایی در بدنش می‌گوید: «من پنج بار در جنگ مجروح شدم و سه تیر به زانوی من اصابت کرده و می‌دانم عضله چارسر زانوی مرا از بین برده و دچار محدودیت حرکتی شده‌ام اما درباره آسیب‌های شیمیایی که دیده‌ام، نمی‌دانم بعدها چه اتفاقی برایم خواهد افتاد و اینکه آیا در آینده وضعیت جسمانی من ثابت باقی خواهد ماند یا خیر؟ من می‌دانم تیری که به زانوی من اصابت کرده در سلامتی فرزندم هیچ تأثیری ندارد اما در مورد مصدومیت شیمیایی این اطمینان وجود ندارد. همین مسأله نگرانی و استرس زیادی نسبت به آینده ایجاد کرده است.»
آلودگی زمین‌ها برطرف شده است
همه بمب‌های شیمیایی که در جنگ ایران و عراق مورد استفاده قرار گرفت پایداری کمی دارند. یعنی بعد از انفجار در هوا در مدت زمان کوتاهی باقی می‌مانند. چند دقیقه بعد از انفجار و انتشار خاصیت‌شان از بین می‌رود. بارندگی و باد و آفتاب می‌توانند عوامل پاک‌کننده منطقه باشند.عبارات بالا مورد تأکید بهنام صادقی است. او که پس از پایان جنگ و از حدود ۳۴ سال پیش به این سو در عرصه پاک‌سازی مناطق آلوده به مین و بمب‌های عمل نکرده فعال است، بر این باور است این تصور عامه که فکر می‌کنند مناطق تحت تأثیر بمب‌های شیمیایی در زمان جنگ هشت ساله همچنان آلوده باقی مانده‌اند، یک باور اشتباه است.
او می‌گوید: «از بمب‌های شیمیایی که در جنگ به کار گرفته شده، چیزی باقی نمانده است که منجر به آلودگی و مصدومیت افراد شود. حتی محل اصابت بمب شیمیایی در سردشت، وسط شهر بود اما در حال حاضر این منطقه دیگر آلوده به مواد شیمیایی نیست.»
گفته می‌شود در سال‌های پس از حمله شیمیایی صدام به سردشت، شایعه وجود مواد شیمیایی در آب، خاک و هوای مناطق این شهرستان، منجر به تعطیلی کار کشاورزی در برخی از روستاهای اطراف آن شد.
بهنام صادقی اما می‌گوید عوارض بمب‌های شیمیایی فقط در بدن افراد آسیب‌دیده باقی می‌ماند و در حال حاضر هیچ‌کدام از مناطقی که توسط ارتش عراق مورد اصابت بمب شیمیایی قرار گرفته، دیگر آلوده نیستند.
او در تشریح گفته‌های خود می‌گوید: «مواد شیمیاییِ بمب‌های استفاده شده در جنگ، پایدار نیستند و آب، آفتاب، آتش و باد باعث رفع آلودگیِ آن می‌شوند. این بمب‌های شیمیایی در چند نمونه بودند. یک نمونه از آنها جامد بود و در پوسته بمب‌های معمولی به جای مواد منفجره، پودر شیمیایی ریخته بودند. این بمب‌ها زمانی‌که در هوا منفجر می‌شد، به صورت غبار روی افراد و محیط فرود می‌آمد. غبار به جا مانده از این نوع از بمب در محیط، پس از مدتی در اثر بارندگی یا تابش آفتاب، تبخیر می‌شود و از بین می‌رود.»
این کارشناس مین‌زدایی درباره نوع دیگری از بمب‌های شیمیایی که در جنگ ایران و عراق به کار رفته، می‌گوید: «نمونه دیگر این بمب‌ها، مایع است که وقتی در هوا منفجر می‌شود، روی زمین یا روی افراد ریخته می‌شوند و آنها را دچار مصدومیت می‌کند. برخی از این بمب‌های مایع قابلیت تبدیل شدن به گاز را دارند. یعنی بعد از انفجار به حالت گاز درمی‌آیند و وقتی افراد این گاز را استنشاق می‌کنند دچار آسیب می‌شوند. حتی گازهای اعصابی هم در جنگ استفاده می‌شد ناپایدار بودند.»
به گفته او، به طور کلی، مواد شیمیایی‌ای که در بمب‌های شیمیایی کاربردی در جنگ ایران و عراق استفاده می‌شد، مواد ناپایداری بودند یعنی بعد از گذشت چند دقیقه، بدون اینکه هیچ بویی به مشام برسد از بین می‌روند و تاکنون هیچ گزارشی مبنی بر اینکه باقی‌مانده مواد شیمیایی از جنگ، فردی را دچار مصدومیت کرده باشد، به‌دست نیامده است:
«عملکرد بمب شیمیایی با بمب جنگی متفاوت است. با انفجار بمب جنگی این بمب به قطعات ریزی تبدیل می‌شود و ترکش آن به همه جا اصابت می‌کند و بدن فرد را از بین می‌برد ولی بمب‌های شیمیایی نیاز به انفجار خفیفی دارند که فقط بدنه سوراخ شود. اگر انفجار این بمب‌ها شدید باشد، فرصت ترکیب مواد شیمیایی با هوا به وجود نمی‌آید و کلا از بین می‌رود. بنابراین مواد منفجره در این بمب‌ها کم است و بعد از انفجار، سوراخ کوچکی در بدنه بمب ایجاد می‌کند و گاز از آنجا خارج و با هوا ترکیب می‌شود.»
«ایران هم از سلاح شیمیایی استفاده کرد»؛ روایت یک شاهد عینی
اولین بار «گاز کلر» به‌عنوان یک سلاح شیمیایی در جنگ جهانی اول و توسط آلمان در بلژیک علیه «سربازان دشمن» به‌کار گرفته شد. پس از آن، ارتش ایالات متحده آمریکا در جریان اشغال ویتنام و با وجود ممنوع شدنِ استفاده از این سلاح‌ها در جهان، علیه سربازان جبهه ملی آزادی‌بخش ویتنام جنوبی از بمب‌های شیمیاییِ خاصی موسوم به «عامل نارنجی» استفاده کرد. صدام حسین دیکتاتور سابق عراق هم از گازهای موسوم به «وی ایکس، خردل و تابون» به صورت گسترده برای کشتار سربازان ایرانی در جنگ هشت ساله استفاده کرد.
گزارش‌های متعددی هم از به کارگیری بمب‌های شیمیایی توسط سپاه پاسداران در جریان جنگ هشت ساله بین ایران و عراق حکایت دارد. یکی از «رزمندگان دوران جنگ هشت ساله» که نخواست نامش فاش شود، به عنوان فردی که از نزدیک شاهد استفاده ایران از سلاح شیمیایی در جنگ بوده، به زمانه می‌گوید:
«ایران هم به صورت محدودی بمب‌های شیمیایی در بشکه‌های بزرگی تولید کرده بود که با توجه به وزش باد در کنار خط اول کار می‌گذاشتند و زمانی که باد به سمت نیروهای عراقی می‌وزید، این بشکه‌ها را در مسیر باد سوراخ می‌کردند.»
این «رزمنده» به زمانه می‌گوید:«موقعیتِ به‌کارگیری سلاح‌های شیمیایی توسط ایران، حوالی پادگان حمید در جاده اهواز-خرمشهر بود.»
مقامات حکومتی ایران هر گونه استفاده نیروهای نظامی کشور از سلاح شیمیایی در جنگ میان ایران و عراق را تاکنون تکذیب کرده‌اند. با وجود این، مجله ساینس که یک مجله علمی-پزشکی است، در سال‌های گذشته مقاله‌ای درباره عوارض ناشی از بمب‌های شیمیایی‌ای که ایران علیه عراق استفاده کرده بود، منتشر کرد.
رضا ملک زاده، معاون سابق وزیر بهداشت در واکنش به انتشار این مقاله، مدیر مسئول مجله ساینس را به ایران دعوت کرد و در طی چند جلسه تلاش کرد این‌طور وانمود کند که در جریان جنگ هشت ساله، فقط ارتش عراق از بمب‌های شیمیایی استفاده کرده و ایران هرگز این سلاح‌ها را به کار نبرده است.
برگرفته ای از سایت رادیو زمانه، ۲ دسامبر ۲۰۲۱