ایرانیان شب یلدا، آخرین شب پاییز را که طولانی‌ترین شب سال است، تا سپیده‌دم در کنار یکدیگر بیدار می‌مانند و با گپ وگفت با عزیزان و خوردن میوه‌ها و آجیل مخصوص این شب، می‌کوشند تا ظلمت و تاریکی را پشت سر بگذارند و طلوع خورشید را از نو ببینند. گفته می‌شود که در سالیان دور ایرانیان این مناسبت باستانی را در کنار آتش به جشن و پایکوبی می‌گذراندند و بر سفره‌ای رنگارنگ از میوه‌هایی مانند هندوانه، خربزه، انار، سیب، پرتقال، و خرمالو می‌نشستند. با وجود سرعت گرفتن زندگی در دوران معاضر، سنت پاس‌داشتن شب یلدا نیز مانند جشن‌های نوروزی همچنان از آدابی است که مردم ایران حفظ کرده‌اند.
شب‌نشینی یلدا کنار اعضای خانواده، آشنایان و فامیل با فال گرفتن از کتاب حافظ و خواندن شعرهای آن، شکستن گردو و پیشگویی آینده بر اساس پوچ و پر بودنش، و شرح داستان‌ها و قصه‌ها سر می‌گیرد و در طول شب ادامه می‌یابد تا تاریکی و اهریمن آن در تالار نور پنهان و فراموش شوند. یلدا، شب چله (یا «چهله»، از یکم دی‌ماه تا مناسبت باستانی دیگری در دهم بهمن) یا همانا بلندترین شب سال از غروب آفتاب ۳۰ آذر، یعنی آخرین روز پاییز شروع می‌شود و تا طلوع آفتاب یکم دی‌ماه، نخستین روز زمستان، ادامه دارد که مصادف با انقلاب زمستانی در نیمکره شمالی زمین است و به همین دلیل از دیگر شب‌های سال به‌اندازه کسری از ثانیه بلندتر است.
واژه یلدا ریشه سُریانی دارد و به معنای تولد و زایش است. ابوریحان بیرونی، دانشمند معروف ایرانی، از یلدا با عبارت «میلاد اکبر» یاد کرده و آن را میلاد خورشید می‌داند.
سفره‌آرایی شب یلدا با انواع میوه‌ها، تنقلات و خوراکی‌ها، از آیین‌های موردتوجه شب یلداست. در این شب میوه‌هایی چون انار و هندوانه شمع مجلس هستند و میان سفره قرار می‌گیرند. گفته می‌شود که درگذشته‌های دور، سفره‌ای هم با نام «میَزد» پهن می‌شده و میوه‌های خاص خشک و تر و آجیل (یا «لُرک» به گویش زرتشتیان) بر آن می‌چیده‌اند که ولیمه جشن به شمار می‌رفته است. از دیگر اجزای سفره شب یلدا می‌توان به عطردان، آتشدان، بخوردان و بَرسَم اشاره کرد که از فلز نقره و برنج یا شاخه گیاهی خاص درست می‌شود و ابزار دعاخوانی در این شب است.
در نواحی مختلف ایران، رسوم متفاوتی برای شب یلدا رعایت می‌شود. بر فرض در استان کهگیلویه و بویراحمد رسم است که در این شب اقوام دور هم جمع می‌شوند و اعضای کهن‌سال خانواده‌ها «متیل» می‌خوانند. متیل، افسانه‌ها و قصه‌های کهن است که چنان کسانی می‌دانند و از بردارند. در آذربایجان رسم است که در شب یلدا خوانچه‌های تزئین‌شده با شال قرمز و هندوانه به خانه نامزد یا تازه‌عروس می‌برند. در شمال ایران اما این مراسم با تزئین ماهی برگزار می‌شود. مردم اصفهان معتقد به «چله بزرگ» و «چله کوچک» هستند. از آغاز دی‌ماه تا اواسط بهمن «چله بزرگ» است و از دهم بهمن‌ماه تا انتهای این ماه «چله کوچک» نام دارد شده و مراسم شب آن به «چله زری» یا «عمو چله» شهرت دارد.
در مازندران، «شب چله» با گرد‌آمدن اعضای خانواده‌ها و اقوام نزدیک در منزل بزرگان و خواندن شاهنامه فردوسی و غزلیات حافظ برگزار می‌شود. در استان فارس، سفره شب چله مانند سفره نوروز رنگین است و دیوان حافظ نیز بخشی جدایی‌ناپذیر از آن. همدانی‌ها شب یلدا را با «فال سوزن» برگزار می‌کنند. در این رسم اقوام نزدیک دور هم می‌نشینند، زن سالمندی شعرهایی می‌خواند و بعد از تمام شدن هر قطعه شعر، دختربچه‌ای به تکه‌ای پارچه آب نخورده و نبریده سوزن می‌زند. شعرها بنا به ترتیب نشستن مهمان‌ها فال ایشان است. شب یلدای کرمانشاهی‌ها با خواندن روایت‌هایی چون قصه حسین کرد شبستری، نبرد رستم و سهراب، شیرین و فرهاد، و شعرهای معروف به «شامی کرمانشاهی» می‌گذرد.
در کردستان «شَه‌وی چله» با صرف نان سنگک و دلمه‌های خوشمزه در حضور اعضای خانواده‌ها و اقوام نزدیک می‌گذرد. در بخش‌هایی از خراسان، شب یلدا با مراسم «کف‌زنی» برگزار می‌شود. مردم در این شب ریشه گیاهی به اسم چوبک را در آب می‌گذارند و می‌جوشانند سپس در تغاری می‌ریزند و مردان با دسته چوب‌های نازکی که از شاخه‌های درخت انار درست می‌شود، آن را هم می‌زنند تا کف کند. جوانان هم تا قبل از نوشیدن آن مایع، کف آن را به‌صورت یکدیگر می‌مالند و شادی می‌کنند.
«شب یلدا» در هر نقطه از ایران با آیین‌ها و رسم‌ها و داستان‌هایی می‌گذرد و خاطره‌ای صدها در زندگی و سفره ایرانیان است که به‌عنوان سنتی زیبا پاس داشته و تداوم‌یافته است.
برگرفته ای از سایت ایندیپندنت فارسی، ۲۱ دسامبر ۲۰۲۱