در گفت‌وگو با بهروز اسدی و ولی آرین
از زمان آغاز حمله روسیه در ۲۴ فوریه/ پنجم اسفند ماه تاکنون، بیش از یک و نیم میلیون نفر از اوکراین به کشورهای همسایه گریخته‌اند. فیلیپو گراندی، رئیس کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد، این رویداد را پرشتا‌ب‌ترین بحران پناهجویی در اروپا از زمان آغاز جنگ جهانی دوم دانسته است. گفته می‌شود در ۱۰ روز گذشته، دست‌کم یک میلیون پناهجو برای نجات جان خود به مرز مشترک میان لهستان و اوکراین هجوم برده‌اند. پس از آن اسلواکی، مجارستان، رومانی و مولداوی هم پذیرای صدها هزار جنگ‌زده اوکراینی بوده و هستند.
بهروز اسدی، فعال حقوق پناهجویان و ولی آرین، روزنامه‌نگار افغان که هر دو به صورت جداگانه به مرز لهستان و اوکراین سفر کرده‌اند، مشاهدات خود از وضعیت پناهجویان در این منطقه را با زمانه در میان گذاشته‌اند.
هر چند کشورهای اروپایی با آغوش گشاده پذیرای میلیون‌ها آواره جنگی از اوکراین هستند اما این استقبال، هم‌زمان، تشدید کننده نگرش‌های منفیِ برخی سیاستمداران و رسانه‌های اروپایی نسبت به پناهجویان «خاورمیانه‌ای» یا چنانکه برخی از آنان گفته‌اند، «جهان سومی» هم بوده است.
ولی آرین، روزنامه‌نگار افغان که در روزهای اخیر برای رصد وضعیت پناهجویان به لهستان سفر کرده، وضعیت پناهجویانِ جنگ اوکراین را «متفاوت‌تر از هر دوره پناهندگی و مهاجرتی» در دهه‌ها و سال‌های اخیر می‌داند و در توصیف شرایط حاکم بر مناطق مرزیِ لهستان می‌گوید:
«از همه کشورهای اروپایی به این منطقه آمده‌اند و به پناهندگان کمک می‌کنند. سازمان‌ها و افراد مستقل از لحاظ خوراک، پوشاک، ادویه، خدمات پزشکی و انتقالشان به بخش‌های دیگر اروپا، به صورت رضایتمندانه‌ای در حال کمک‌رسانی هستند. نهاد‌ها هم از لحاظ پزشکی و هم خوراک و پوشاک، بی‌وقفه در حال کمک رسانی به این پناهجویان هستند. حتی برای بسیاری از این پناهجویان، اتاق‌هایی در هتل‌ها فراهم شده است.»
به گفته این روزنامه‌نگار، با وجود کمک‌های فراوان به پناهجویان، بیشترِ آنها از لهستان خارج شده و به کشورهای دیگر اروپایی می‌روند.
برخوردهای دوگانه و تبعیض‌آمیز با پناهجویان
بر اساس گزارش‌های موجود، لهستان (و کشورهای همجوار آن) در حالی پذیرای میلیون‌ها نفر از پناهجویان اوکراینی هستند که دولت این کشور به فاصله چند ماه قبل، یعنی در تابستان و پاییز گذشته، نه تنها مرزهای خود را به روی پناهجویانِ عمدتا خاورمیانه‌ای که قصد داشتند از بلاروس وارد خاک لهستان شوند باز نکرد، بلکه با گسیل پلیس ضد شورش و استفاده از گاز اشک‌آور و ماشین آب‌پاش، تصاویر رقت‌انگیزی از برخورد با پناهجویان را به نمایش گذاشت.
طبق گزارش‌های موجود، در میانه بحران پناهجوییِ اوکراین، افرادی که از لحاظ «رنگ پوست و نژاد»، شبیه به اروپایی‌ها نیستند اغلب از دریافت خدمات انسان‌‌دوستانه محروم مانده‌اند.
در تازه‌ترین واکنش‌ها به حضور پناهجویان غیر اوکراینی در میان جنگ‌زدگانِ اوکراینی، جولیان ادول، سخنگوی حزب اتحاد ملی فرانسه، در یک برنامه تلویزیونی با اشاره تلویحی به حضور غیر اوکراینی‌ها در بین پناهجویان، آنها را «افرادی خطرناک برای اروپا» دانست و دست‌کم دوبار تأکید کرد «باید این پناهجویان گرفتار در مرز [لهستان و بلاروس] را به حال خود گذاشت تا از سرما بمیرند.»
ولی آرین درباره مشاهدات خود در زمینه برخورد تبعیض‌آمیز با پناهجویان غیر اوکراینی در مرز این کشور با لهستان، می‌گوید:
«در روزهای نخستِ جنگ این مشکل وجود داشت. با افغان‌ها، پاکستانی‌ها، عرب‌ها و حتی ازبک‌ها رفتار متفاوتی صورت می‌گرفت. حتی افغان‌ها به مرزهای مجارستان و اسلواکی رفتند اما به آنها اجازه عبور از مرز داده نشد. اما در روزهای اخیر این مشکل در سمت مرز لهستان برطرف شده است. افغان‌ها، ازبک‌ها، عرب‌ها، آفریقایی‌ها و پناهجویان از هر ملیتی، اجازه عبور از مرز را یافته‌اند.»
این روزنامه‌نگار افغان، جنگ‌زدگان اوکراینی را «پناهندگان عزیز»ی می‌داند که کشورهای اروپایی، برخوردی متفاوت از سایر پناهجویان خاورمیانه‌ای با آنها دارند.
او با مقایسه وضعیت پناهجویان افغان در اروپا به ویژه پس از تصرف افغانستان به دست گروه طالبان با پناهجویان اوکراینی می‌گوید: «رسیدگی‌های به اوکراینی‌ها بیشتر است. حتی افراد رضاکار [خیّر] ابتدا نزد اوکراینی‌ها رفته و از آنها می‌پرسند که به چه کمکی احتیاج دارند و مقصدشان کجاست؟ از طرف دیگر اتحادیه اروپا اجازه سه سال حضور موقت به پناهجویان اوکراینی داده است. در موضعی متفاوت دیدیم که افغانستان در لبه پرتگاه بود و وضعیت خطرناکی داشت. دولت این کشور سقوط کرد و یک گروه تروریستی حکومت را در دست گرفت اما با این وجود، اروپایی‌ها درهای کشورشان را به روی مهاجران افغان بستند.»
آرین رویکرد کشورهای اروپایی نسبت به پناهجویانِ خاورمیانه‌ای به ویژه افغان را رویکردی «نژادپرستانه» می‌داند.
در ۲۴ مرداد ماه ۱۴۰۰/ ۱۵ اوت ۲۰۲۱، پس از فرارِ اشرف غنی احمد زی، رئیس جمهوری پیشین افغانستان از کشور، گروه طالبان توانست با کمترین درگیریِ نظامی کنترل پایتخت را به دست بگیرد. جامعه جهانی اما هنوز حضور گروه طالبان را در جایگاه یک دولت به رسمیت نشناخته و از این رو طالبان امکان کافی برای اداره کشور در اختیار ندارد. همین امر منجر به گسترش بی‌سابقه فقر و ناامنی در افغانستان و متعاقب آن خروج ده‌ها هزار شهروند افغان از این کشور شده است.
در روزهای پس از حمله روسیه به اوکراین، دیدگاه‌های نژادپرستانه برخی از چهره‌های سیاسی، خبرنگارانِ رسانه‌های مطرح و شماری از احزاب اروپایی، با مقایسه شرایط فعلی اوکراین با شرایط جنگی در افغانستان و عراق، بیش از گذشته خود را نمایان کرده است.
یولیا سوشنیکووا، مشاور مؤسسه مطالعات سیاسی روسیه و استاد دانشگاه ناتینگهام در پیوند با همین موضوع گفته است: «همه شاهد آنچه در مرز لهستان روی می‌دهد، هستیم. کشورهای اروپایی تمایلی به پذیرش شهروندان آفریقایی یا هندی -حتی اگر خانواده اوکراینی هم داشته باشند یا در اوکراین مشغول تحصیل بوده باشند-، ندارند. این مسأله ناشی از استاندارد دوگانه اروپایی‌هاست.»
به گفته این استاد دانشگاه، در ذهنیت اروپایی، ارزش زندگی یک «سفیدپوست» بیشتر از زندگی و رفاه دیگران است و نزد آنها «قهوه‌ای، سیاه، زرد»، فرقی نمی‌کند: «غیر سفید پوست، غیر سفید پوست است!»
بالا گرفتن جنگ در اوکراین؛ بحرانی بدتر از سوریه در راه است؟
بهروز اسدی، فعال حقوق پناهجویان مقیم آلمان که در حال حاضر برای کمک‌رسانی به پناهجویان به لهستان رفته، بر این باور است اگر جنگ میان روسیه و اوکراین ادامه پیدا کند، ممکن است در هفته‌های آتی دست‌کم سه تا چهار میلیون پناهجو مجبور به ترک خاک اوکراین شوند.
او درباره مشاهدات خود از وضعیت پناهجویان در مرز لهستان می‌گوید: «این فاجعه‌ای‌ست که شاید از نظر زمانی و مکانی ابعاد گسترده‌تری از سوریه داشته باشد. برخی از کشورهای اروپایی هنوز ساختار پذیرش تعداد بالای پناهجو را ندارند. از طرف دیگر سازمان‌های خیریه زیادی برای کمک به پناهجویان در مرز حضور دارند اما با پیش رفتن اوضاع نمی‌توانند پاسخگوی نیاز پناهجویان باشند و باید امکانات دیگری ایجاد کنند.»
به گفته اسدی، قانونی موسوم به «قانون رعایت کوچ جمعی اجباری» در کشورهای اروپایی وجود دارد که طبق آن تمام کشورهای عضو اتحادیه اروپا موظفند پذیرای پناهجویان باشند تا از حقوق و مزایای کشور مزبور استفاده کنند و این قانون از روزهای گذشته رسما اعلام شده و تمامی کشورهای اتحادیه اروپا موظف به اجرای آن هستند.
در تازه‌ترین فیلم‌های منتشر شده حاوی رفتار تبعیض‌آمیز با پناهجویان غیر اروپایی، ویدئویی از ایستگاه مرکزی قطار در فرانکفورتِ آلمان در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شود که در آن، پلیس آلمان «پناهجویان سیاهپوست» را از قطار پیاده می‌کند و به مراکز پلیس منتقل می‌کند اما به پناهجویان سفیدپوست اجازه ادامه مسیر می‌دهد.
همچنین فیلم‌ها و تصاویری از برخورد تبعیض‌آمیز با «پناهجویان غیر سفیدپوست» در مرز اوکراین با همسایگان خود منتشر شده است.
بهروز اسدی در پیوند با همین موضوع می‌گوید: «در مرزهای لیتوانی و رومانی امکان رخ دادن چنین اتفاق‌هایی وجود دارد. باید با چنین اتفاقاتی به صورت مجرد برخورد کرد و به نظر من، مسأله عمومی و گسترده‌ای در این زمینه وجود ندارد. ممکن است در زمانی که مقامات دولتی در مرزها حضور دارند چنین اتفاقاتی افتاده باشد چرا که تعداد زیادی خارجی در بین پناهجویان حضور دارند. تا آنجا که اطلاع دارم، دولت لهستان در شهرهای مختلف، اردوگاه‌ها یا خوابگاه‌هایی برای پناهجویان راه‌اندازی کرده است. چنین امکاناتی را اتحادیه اروپا در اختیار این کشور قرار داده است. خانواده‌هایی که در کشورهای دیگر آشنا و فامیل دارند هم سعی می‌کنند لهستان را ترک کنند.»
به گفته او، بسیاری از پناهجویان اوکراینیِ مستقر در لهستان، قصد دارند پس از خاتمه جنگ به کشور خود بازگردند.
در روز ۲۴ فوریه/ پنجم اسفند ماه، ارتش روسیه به دستور ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری این کشور، حمله گسترده‌ای را به خاک اوکراین آغاز کرد. این حمله با محکومیت گسترده بین‌المللی، از جمله وضع تحریم‌های سنگینِ اقتصادی علیه روسیه که باعث بحران مالی در این کشور شده است، روبه‌رو شد.
بر پایه اعلام کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل، در نتیجه بالا گرفتن جنگ میان روسیه و اوکراین، یک بحران پناهجویی جدید در سراسر اروپا ایجاد شده است و طی روزهای گذشته دست‌کم یک میلیون و ۵۰۰ هزار اوکراینی از کشور خود گریخته‌اند.
برگرفته ای از سایت رادیو زمانه، ۸ مارس ۲۰۲۲