راضیه آغاجری
اگر بخواهیم معنای واقعی زندگی معمولی را برای انسانی که در قرن بیست و یکم زندگی می‌کند بدانیم، لازم است که با مفهومی به نام شهروندی آشنا باشیم. در معنای لغوی این واژه با اصطلاح «شهر» رو به رو هستیم و پسوند «وند» در واقع از پیوند آدم با شهر حکایت می کند. یعنی کسی که با شهر پیوند دارد.
اما معنای واژه شهر در این ترکیب محدود به آنچه که از شهر می‌شناسیم نمی‌شود و در معناهای خیلی وسیع تری هم به کار می‌رود سئوالبطوری که امروزه از اصطلاحاتی همچون شهروند ایران و شهروند جهان نیز نام برده می شود. سئوالبطور کلی مفهوم شهروندی رابطه مستقیم با حقوق فرد در جامعه ای که زندگی می کند دارد و می شود گفت که شهروندی مفهوم جدید و مدرنی است که ریشه های آن برمی‌گردد به پیش از دوران مدرن در اروپا و آتن شهر و اهل و صاحب رای بودن در شهر آتن. اما با ورود اروپا به دوران مدرن و پیدایش پدیده جدیدی با نام کشور-ملت مفهوم شهروندی هم به معنایی که الان می‌شناسیم پدید آمد. کشور-ملت به معنای سرزمینی است که به واسطه داشتن مرزهای معین و پذیرفته شده، کشور نامیده می‌شود و به کسانی که در درون آن کشور زندگی می‌کنند می‌گویند ملت. ملت یک کشور، صاحب آن کشور هستند و دارای حاکمیت ملی هستند و به واسطه این حاکمیت می توانند مدیران جامعه خودشان را انتخاب کنند و یا برای مدیریت کشور انتخاب بشوند. به این ترتیب به دو مفهوم کشور-ملت و حقوق شهروندی در ارتباط تنگاتنگ با هم قرار دارند و حدود حقوق شهروندی را قانون اساسی هر کشوری معین کرده.
منابع مربوط به تعاریف مفاهیم سیاسی، مفاهیم شهروندی را به این صورت تعریف می کند: رابطه میان فردی که تابعیت یک کشور را دارد با حاکمیت آن کشور، بطوری که حکومت را افراد انتخاب می کنند و وظیفه حکومت پاسداری از حقوقی است که قانون اساسی به افراد یک ملت اعطا کرده است. البته این تعریف برای مفهوم تابعیت هم مطرح می شود و کسانی که تابعیت یک کشور را ندارند حتی اگر در آن کشور زندگی کنند از تمامی حقوق یک شهروند برخوردار نیستند. شهروندی معنای دو طرفه دارد. از یک طرف متضمن حقوق فرد است و از سوی دیگر برخورداری از این حقوق را منوط به وظایفی می کند که فرد در قبال جامعه به عهده دارد. که این وظیفه را اغلب در دو وجع پرداخت مالیات و شراکت در حفظ کشور نمایش می دهند.
در نتیجه شهروندی بالاترین حد از امتیازات ملت به شمار می‌آید و حتی وقتی که کسی تابعیت یک کشوری را دارد حتی اگر به کشورهای دیگر هم سفر کند باز هم تحت حفاظت حکومت کشور خودش است. توجه کنیم که در پیش از پیدایش این دو مفهوم و ورود جامعه بشری به دنیای مدرن چنین حقوقی برای افراد برای داخل جوامع وجود نداشت. مثلاً در ایران پیش از مشروطه، آحاد اجتماع رعیت خوانده می‌شدند و حقوق مختصر و متغیر آنها را سلطان و دستگاه حاکمه معین می کرد و به صورت عطیه شاهانه و ملوکانه به مردم می داد. ایران با انقلاب مشروطه وارد عصر کشور-ملت و صاحب قانون اساسی شد و بخشی از قانون اساسی به حقوق افراد جامعه اختصاص داده شد و تا وقتی که حکومت مشروطه در ایران مستقر بود رفته رفته بر حقوقی که فرد به استناد قانون اساسی داشت، افزوده می شد. هرچند که هیچ موقع این حقوق بطور تمام و کمال رعایت نمی شود در واقع می شود گفت فرمانفرمایان عصر مشروطه حقوق مندرج در قانون اساسی را به صورت تدریجی اعمال می کردند. مثل حق شرکت زنان در انتخابات یا اصلاحات ارضی که بعدا افزوده شد. در اینجا بد نیست با چند تا از حقوقی که جهان متمدن در اعلامیه ها و مصوبه های مختلف برای شهروند قائل شده آشنا بشویم. حقوق مساوی در برابر قانون و دادگستری، حق انتخاب کردن و انتخاب شدن، حق مالکیت شخصی، حق انتخاب آزادانه شغل، پوشش و محل سکونت، حق برخورداری از تحصیل و بهداشت مجانی، حق آزادانه ازدواج و طلاق، حق صیانت بر فرزندان، حق داشتن هرگونه عقیده و بیان و تبلیغ آن. البته انقلاب اسلامی سال ۵۷ در هم در ظاهر امر دارای قانون اساسی شد و فصلی از آن هم به حقوق فرد در جامعه اختصاص داده شد.
اما این تنها ظاهر قضیه بود و با اختراع مقام ولی فقیه که بعد از کمتر از یک دهه به ولایت مطلقه فقیه تبدیل شد، افراد ملت ایران به دوران قبل از مشروطه برگردانده شدند. در واقع مشکل اصلی در تضادی بود که بین «اسلامیت» و «جمهوریت» در درون ساختار قانون اساسی و حکومت برخواسته از آن وجود داشت. اسلامیت که یک ایدئولوژی مذهبی است براساس احکام به اصطلاح الهی شناخته می‌شود و با جمهوریت که بر اساس حق مالکیت مردم بر کشور و مردم زندگی خودشان عمل می‌کند و پاسدار حقوق شهروندی است تفاوت دارد. آنچه که در جریان جنبش سبز مطرح می‌شد به حقوق ملت در قانون اساسی اسلامی اشاره داشت که از آن به عنوان مواد مغفوله نام برده می‌شد. حکومت اسلامی مسلط بر کشور ما، چند که ادعا می‌کند که قوانینی دارد که ناظر بر حقوق شهروندی است، تقریباً تمام حقوق شهروندی را از مردم گرفته و زندگی آنها را به یک زندگی غیر معمولی مبدل کرده .
ویدیو کامل این برنامه در پیوند زیر: