ما در برنامه های گذشته، از فرد آغاز کردیم و به جمع رسیدیم و بلافاصله هم دیدیم که جمع و جماعت و توده، مورد نظر ما نیستند، اصلا واقعیت ندارند، بلکه از گردهم آمدن موقت عده ای آدم ساخته می شوند. حال آنکه، آنچه جامعه و اجتماع نام دارد از جمع آدمها و ویژگی ها، اشتراکات، نقش ها، روابط و ارزش های پذیرفته شده بین آنها بوجود می آید و حاصل گردهمائی توده ای مردمان یک شکل نیست، بلکه هر فردی خصوصیت شخصی خودش را دارد و در عین حال اشتراکات آنها در بعضی از ویژگی‌ها منجر به پیدایش گروه‌های اجتماعی می‌شود. من امروز می‌خواهم یک گام بیشتری را بردارم و کمی از ساختارهائی اجتماعی سخن بگویم که در رابطه با گروه بندی های اجتماعی بوجود می آورند. معمولا از آنها بعنوان «سیستم های اجتماعی» یاد می‌کنیم و من قبل از تشریح انواع سیستم های اجتماعی، لازم می دانم کلاً نکاتی را اساسا راجع به مفهوم «سیستم» خدمت شما بگویم. هر سیستمی، چه مادی و چه معنوی، مجموعه متشکل از اجزاء متعدد و روابط بین آنها است که هر یک ویژگی‌های خاص خود را دارند و این مجموعه بوسیله مرزی از بقیه محیط جدا می‌شود. یک اتومبیل، یک سیستم است و یک مذهب هم یک سیستم است. و حالا ببینیم چطور می توانیم اشتراکات یک اتومبیل و یک مذهب را پیدا کنیم و بگوئیم هر دوی اینها سیستم هستند. اول اینکه هر سیستم، هدف یا عملکرد خاصی را دارد و اجزاء درونی آن و روابط بین آنها به این خاطر سازماندهی شده‌اند که این هدف را به طور کارآمد و مؤثری متحقق کنند. در عین حال هر یک از اجزاء یک سیستم، عملکرد خاص خودشان را انجام می‌دهند که همگی می‌توانند شامل موجودیت‌های ملموس باشند، مثل قطعات یک اتومبیل، یا عناصر نامشهودی مثل قوانین. گفتم هر سیستم دارای مرزی است که آن را از محیط خارجاش جدا می کند. یعنی این مرز هست که مشخص می‌کند که چه عناصری داخل سیستم هستند و چه عناصری ربطی به آن سیستم ندارند. همچنین هر سیستم بنابر هدفی که بخاطر آن بوجود آمده از محیط چیزهائی را می گیرد، چیزهایی را می سازد و آن را دو مرتبه به محیط تحویل می دهد. یعنی در درون هر مرز می شود از یکسو به کارکردهای هر جزء و روابط آن با هدف سیستم صحبت کرد و از طرف دیگر دید که کدام یک از اجزاء ورودی‌های سیستم هستند و فرآورده‌های سیستم چیست و نیز درهای خروجی سیستم کدام هستند؟ همچنین اجزاء یک سیستم با همدیگر دارای ارتباطات متقابلی هستند و از طریق این روابط یا تعاملات بین آنها به هم وصل می شوند و تغییرات هر جزء می تواند بر سایر اجزا یا کل سیستم اثر بگذارد.
حالا برگردیم به این موضوع که سیستم‌های اجتماعی چی هستند؟ و چگونه مطالبی که گفتم در مورد آنها هم صدق می‌کند؟ در علوم اجتماعی معمولا سیستم های اجتماعی را به دو دسته تقسیم می‌کنند. در زبان فرنگی به دسته اول می گویند «ارگانیزیشن» که در فارسی آن را به «سازمان» ترجمه کردند و دسته دوم را «اینستیتوشن» می گویند که دست اندرکاران علوم اجتماعی آن را به «نهاد» ترجمه کردند. سازمان و نهاد، تأکید من بر اینکه می گویم دست اندرکاران علوم اجتماعی، این برابر نهادها را رعایت می‌کنند به آن خاطر است که در استفاده عمومی، بخصوص در زبان فرنگی، چندان فرقی بین کاربردهای این دو واژه وجود ندارد. مثلا ممکن است که یک سیستم اجتماعی پزشکی را بگویند انستیتو پاستور، که در ایران هم وجود دارد. حال آنکه این مؤسسه که بصورت یک سیستم پزشکی کار می‌کند، در واقع ارگانیزیشن است و نه انستیتوشن، اما به آن می گویند انستیتو پاستور. پس توصیه من آن است که همیشه به یاد داشته باشیم که برای همه واژه و مفهوم ها، ما یک کاربرد عمومی داریم و یک کاربرد اختصاصی، آن هم در علمی که مورد نظر ما است. من بحث مان درباره سیستم های اجتماعی را با تمرکز بر سازمان های اجتماعی آغاز می کنم و اول توضیح می دهم که به چه چیزهایی ما سازمان اجتماعی می گوئیم. از هدف و دامنه کار سازمان های اجتماعی شروع کنیم. سازمان ها، موجودیت ها یا گروه های مادی هستند با اهداف، ساختار و مرزهای مشخص، که توسط افراد یا گروه ها ایجاد می شوند و بین شان نوعی سلسله مراتب که از قبل تعیین شده براساس یک آئین‌نامه یا قراردادی وجود دارد. به عنوان مثال می توان از مشاغل، سازمانهای دولتی یا غیرانتفاعی و سازمان های دولتی اشاره کنیم. این اهداف یا وظایف، از یک سازمان تا سازمان دیگری متفاوتند و هر سازمان اجتماعی برای کارکرد خاصی ساخته شده و بوجود می آید. مثلاً می شود از سازمان هایی برای تولید کالا صحبت کرد و بعضی ها هم راجع به اینکه چه خدماتی را ارائه می دهند. مثلا یک کارخانه، یک سیستم اجتماعی است و سازمان برنامه و بودجه هم در مملکتی متصدی نظارت بر درآمد یک کشور و برنامه ریزی برای خرج آن است. نکته مهم این است که این سیستم ها قابل انحلالند و به آسانی تغییر پذیرند بر اساس شرایطی که با آنها مقابله می کنند. حال بپردازیم به نوع دیگری از سیستم های اجتماعی که نهاد به انها می گوئیم. در زبان فارسی، این واژه نهاد، یک واژه جدیدی است و قبلا معناهای دیگری داشته، ولی دست اندرکاران علوم اجتماعی مخصوصا آن را ساخته اند که بتوانند اینگونه سیستم را، از سیستمی که سازمان اجتماعی نام دارند مجزا بکنند و بین آنها تفاوت بگذارند. یک نهاد، که سیستمی اجتماعی است، می شود اینگونه تعریف بشود که: نهاد اجتماعی، الگوهای فکری و رفتاری تثبیت شده ای در یک جامعه هستند که کارکردهای اساسی، گسترده و خاصی را در راستای منظم کردن زندگی اجتماعی ایجاد می کنند. یعنی آنها را بعنوان یک سیستم می‌شود مجموعه‌ای از هنجارها، نقش‌ها و روابط دانست که حوزه‌های خاصی از فعالیت و روابط متقابل اجتماعی را اداره می‌کنند و در خدمت حفظ نظم اجتماعی هستند، در خدمت تنظیم رفتارها هستند و در مجموع تضمین کننده ثبات یک جامعه به عنوان یک سیستم کل هستند. نمونه هایی از نهادهای اجتماعی را اگر بخواهیم می توانیم از خانواده، از آموزش، از مذهب، از حکومت، اقتصاد، و نظام حقوقی صحبت کنیم. که هر یک از این نهادها نقش مشخصی را در شکل دادن به زندگی افراد و ساختار دادن به بافت اجتماعی ایفا می‌کنند. یک نکته مهم این است که بدانیم یک نهاد اجتماعی می تواند شامل چندین سازمان باشد. حال آنکه یک سازمان در عین اینکه وابسته به نهاد یا نهادهائی است، اما نمی تواند همه این نهادها را در بر بگیرد. مثلا بگیریم یک مذهب را، که یک نهاد اجتماعی است و شامل سازمانهای مختلفی می‌شود مثل حوزه، مدرسه و مسجد که به این نهاد وابسته هستند. به عبارت دیگر یک سیستم اجتماعی بعنوان یک نهاد، حضور مادی خودش را در سازمانها و سلسله مراتب‌های درونی آنها پیدا می‌کند. مثلا گفتم که حکومت هم یک نهاد است. این نهاد براساس یک قانون اساسی بوجود می آید اما برای اینکه نهاد را ببینیم یا لمس کنیم، باید دنبال سازمانهایی باشیم که حکومت را شکل می دهند. مثلاٌ می توانیم به قوای سه گانه، مجلس و دولت و قوه قضائیه و بهمراه آنها از وزارتخانه ها و ادارات و نیروهای نظامی و انتظامی یاد کنیم. اینها سازمانهائی هستند که در رابطه با نهاد حکومت شکل می گیرند و ساختار و مراتب پیدا می کنند. باری، بهتر است بحث امروزم را همین جا خاتمه بدهم و اگر عمری بود در برنامه های آینده به مقایسه بیشتر این دو نوع سیستم اجتماعی بپردازیم. امروز در بخش هم اندیشی می خواهم از قدرت تخیل شما کمک بگیرم و ببینیم تا چه حد می‌توانیم به اشتراکات و تفاوت های این دو نوع سیستم اجتماعی بپردازیم.
ویدیوی کامل این برنامه در لینک زیر: