در حالی به انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در پنجم نوامبر (۱۵ آبان ۱۴۰۳) نزدیک می‌شویم که طرفداران حکومت در ایران روز یکشنبه چهل و پنجمین سالگرد یورش به سفارت ایالات متحده آمریکا در تهران را تحت عنوان «تسخیر لانه جاسوسی» جشن گرفتند.
به اعتقاد بسیاری از صاحبنظران، تنش‌ها بین تهران و واشنگتن همچنان به همان شدت زمان بحران گروگان‌گیری آبان ۱۳۵۸ احساس می‌شود؛ کما اینکه با توجه به اظهارات نامزدهای انتخابات آمریکا، به نظر می‌رسد هم دونالد ترامپ جمهوریخواه و هم کامالا هریس دموکرات نگاه مثبتی به ایران ندارند.
زمانی که انقلاب بهمن ۱۳۵۷ در ایران اتفاق افتاد، یک دلار آمریکا معادل ۷۰ ریال [۷ تومان] ایران بود و این در حالی است که این نرخ در بازار آزاد روز یکشنبه ۱۳ آبان ۱۴۰۳ معادل بیش از ۷۰۰ هزار ریال یا ۷۰ هزار تومان معامله شد. این یعنی اینکه در طول ۴۵ سال اخیر، ارزش ریال در برابر دلار معادل ۱۰ هزار برابر افت داشته است.
ایران همچنان درگیر حواشی جنگ اسرائیل علیه شبه‌نظامیان فلسطینی حماس در نوار غزه است و گروه‌های شبه‌نظامی همسو با تهران که خود را «محور مقاومت» می‌خوانند، و حزب‌الله لبنان به شدت تحت تاثیر این وقایع قرار گرفتند.
علی خامنه‌ای روز شنبه طی سخنانی گفت: «دشمنان اعم از آمریکا و رژیم صهیونیستی [اسرائیل] بدانند نسبت به آنچه که در مقابل ایران و جبهه مقاومت انجام می‌دهند قطعاً پاسخ دندان شکن دریافت خواهند کرد.»
با این حال مسعود پزشکیان، رئیس جمهوری ایران روز یکشنبه با تأکید بر اینکه «جمهوری اسلامی ایران به هیچ‌وجه تجاوز به حریم و امنیت خود را بی‌پاسخ نخواهد گذاشت،» با لحنی متعادل‌تر خطاب به سران اسرائیل گفت: «آنها به خوبی می‌دانند که در صورت ارتکاب هرگونه خطایی بر علیه جمهوری اسلامی ایران پاسخی دندان‌شکن دریافت خواهند کرد، گرچه اگر در رفتار خود تجدیدنظر کنند، آتش‌بس را بپذیرند و دست از کشت و کشتار مردم مظلوم و بی‌گناه منطقه بردارند ممکن است در نوع و شدت پاسخ ما اثر داشته باشد.»
تازه‌ترین کاهش شدید ریال ایران از اول اکتبر آغاز شد. نرخ فروش هر دلار آمریکا در بازار آزاد تهران در یکم اکتبر زیر ۶۱ هزار تومان بود. ایران در عصر سه‌شنبه یکم اکتبر (۱۰ مهر ۱۴۰۳) دست‌کم ۱۸۰ موشک را در عملیات موسوم به «وعده صادق ۲» به سمت اسرائیل شلیک کرد که برخی از آنها به خاک اسرائیل اصابت کرد. این دومین حمله ایران در سال جاری به اسرائیل بود.
در روزهای پس از آن، نگرانی‌های بازار از احتمال حمله سنگین اسرائیل به میادین نفتی و بلکه تاسیسات هسته‌ای ایران باعث شد تا نرخ دلار در بازار آزاد در ۲۵ اکتبر (سوم آبان) به ۶۸ هزار تومان برسد.
اسرائیل در پاسخ به حملات موشکی اول اکتبر ایران بامداد روز شنبه ۲۶ اکتبر در یک عملیات تلافی‌جویانه به نام «روزهای توبه» با تعدادی جنگنده به چندین موضع در ایران حمله کرد با این تفاوت که فقط تأسیسات نظامی ایران هدف قرار داد و همین موضوع باعث واکنش مثبت بازار و تقویت اندک ریال در برابر ارزهای خارجی شد و نرخ دلار به حدود ۶۶ هزار تومان هم نزدیک شد.
اما تحولات منطقه‌ای نشان از فروکش کردن نا‌آرامی‌ها در خاورمیانه ندارد و قیمت ارز را در کنار سایر عوامل تحت تاثیر قرار می‌دهد.
بحران ارزی ایران در سال ۱۳۵۷ خورشیدی، اندکی پس از سرنگونی حکومت محمدرضاشاه پهلوی توسط انقلابیون آغاز شد. قبل از انقلاب، زمانی که تقریباً تمام کشورهای خاورمیانه از آرمان فلسطینی حمایت می‌کردند، شاه تنها دوست منطقه‌ای اسرائیل و نزدیک‌ترین متحد واشنگتن بود که از بازار نفت در غرب سود می‌برد.
به لطف بیش از چهار میلیون بشکه تولید نفت در روز، شاه به عنوان یکی از تامین کنندگان اولیه انرژی غرب درآمد هنگفتی داشت. با تزریق پول نفت به اقتصاد ایران، یک دلار آمریکا بین سال‌های ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۷ در حدود همان ۷۰ ریال ثابت ماند. حتی بعد از انقلاب هم قیمت ارز برای مدتی ثابت بود، اما این دوره ثبات کوتاه مدت بود.
تا اینکه فعالان دانشجویی اسلامگرای تندرو در ۱۳ آبان ۱۳۵۷ از دیوارهای بلند سفارت آمریکا در مرکز تهران بالا رفتند، از سیم‌های خاردار عبور کردند، به داخل سفارت یورش بردند و ۵۲ آمریکایی را به جرم «جاسوسی» گروگان گرفتند.
در پاسخ، ایالات متحده اولین تحریم‌های خود را علیه ایران اعمال کرد که باعث کاهش شدید ارزش ریال شد، و به ۱۴۰ ریال به ازای هر دلار افت پیدا کرد.
پس از بحران گروگان‌گیری، عراق در زمان صدام حسین یک حمله نظامی علیه ایران آغاز کرد که منجر به طولانی‌ترین جنگ متعارف قرن بیستم شد. ضربه جنگ به اقتصاد و ارز ایران از بحران گروگان‌گیری هم کارسازتر بود. در پایان جنگ ایران و عراق در سال ۱۳۶۷، ارزش پول ایران به پایین‌ترین سطح خود یعنی ۱۰۰۰ ریال [۱۰۰ تومان] به ازای هر دلار سقوط کرد.
ایران پس از جنگ وارد دوره ای شد که مقامات از آن به عنوان «دوره سازندگی» یاد کردند. در این مدت اولین سیاست های لیبرالی و خصوصی سازی در کشور آغاز شد و به موازات آن، فساد سیستمی دولتی وارد مرحله جدیدی شد. در ۸ سال دوره سازندگی، مردم عادی ایران هزینه‌های زیادی برای مخارج زندگی پرداختند، چنانکه در سال ۱۳۷۶ که اصلاح طلبان روی کار آمدند، یک دلار معادل ۴۷۸۰ ریال [۴۷۸ تومان] فروخته می شد.
این روند فازغ از اینکه چه کسی بر مسند قدرت در دفتر ریاست جمهوری ایران تکیه زده باشد، ادامه داشت. اصلاح‌طلبان، میانه‌روها، تندروها و محافظه‌کاران همگی تأثیر یکسانی بر اقتصاد کشور داشتند: ریال ایران به نزول خود ادامه داد.
زمانی که محمود احمدی نژاد رئیس جمهوری شد، سرعت تحریم‌های بین‌المللی مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران افزایش یافت و تا سال ۱۳۹۰، یک دلار به قیمت ۱۳۵۷۰ ریال [هزار و ۳۵۷ تومان] معامله شد. یک سال بعد، صنعت نفت ایران تحریم شد و بار دیگر پایین‌ترین رکورد تاریخی جدیدی به ثبت رسید که یک دلار معادل ۳۸۰۰۰ ریال [۳ هزار و ۸۰۰ تومان] بود.
با تهدید دونالد ترامپ به خروج از توافق هسته‌ای برجام، ریال حتی بیشتر از این سقوط کرد و نرخ برابری ریال ایران در برابر دلار آمریکا به ۶۰ هزار ریال [۶ هزار تومان] کاهش یافت تا اینکه واشنگتن در اردیبهشت ۱۳۹۷ رسما خروج یکجانبه خود از توافق برجام را اعلام کرد و یک دلار به قیمت ۱۲۰ هزار ریال [۱۲ هزار تومان] در بازار غیر رسمی تهران فروخته شد.
نرخ آزاد دلار همزمان با برگزاری مراسم تنفیذ حکم ریاست جمهوری ابراهیم رئیسی در ۱۲ مرداد ۱۴۰۱ معادل ۳۱ هزار و ۴۵۰ تومان بود که کمتر از سه ماه بعد به ۳۴ هزار و ۶۰۰ تومان رسید.
روند افت ارزش ریال همزمان اعتراضات «زن، زندگی، آزادی» در پی درگذشت مهسا امینی در ۲۵ شهریور ۱۴۰۱ و اعتراضات داخلی ادامه داشت و تحولات منطقه‌ای و عدم تعریف یک چشم‌انداز واضح برای احیای توافق برجام نیز بر شدت آن افزود.
درست است که سیاست جهانی بر همه ارزها تأثیر می گذارد، اما شاید هیچ کجا به اندازه ایران شدید نیست.
برگرفته ای از سایت یورونیوز (اتحادیه اروپا) به زبان فارسی، ۴ نوامبر ۲۰۲۴