اسماعیل نوری علا
امروزه اصطلاح شستشوی مغزی بیشتر در مکالمات روزمره برای توصیف هر فرایندی استفاده می شود که در آن افراد تحت تأثیر شدید و دستکاری برای تغییر باور ها، عقاید یا رفتارهایشان قرار می گیرند. با این حال در محافل دانشگاهی و علمی به این مفهوم با شک و تردید بیشتری نگاه می شود و اغلب به جای آن اصطلاح اقناع اجباری یا اصلاح فکر را به کار می برند تا از معانی و انگ های مرتبط با اصطلاح شستشوی مغزی اجتناب بشوند.
ما در برنامه امروز ما قصد داریم تکنیک هایی را از روند اقناع اجباری یا اصلاح فکر مطرح کنیم که صرفا براساس روند مغزشویی شکل می گیرند و عموما مورد استفاده این دو گروه اجتماعی قرار می گیرند: ۱- فرقه ها و جنبش های مذهبی ۲- رژیم های توتالیتر مذهبی و غیرمذهبی. موضوع مغزشویی بخشی از حوزه وسیع انتقال اطلاعات است که البته می تواند شامل اطلاعات غلط هم باشد. مغزشویی همیشه توجه دانشمندان علوم مختلف انسانی و اجتماعی را به خودش جلب کرده است.
دانشمندان با توجه به حوزه مشترکی که بین سه پدیده مغزشویی، پروپاگاندا و تبلیغات وجود دارد، حوزه های ۹ گانه ای را مورد بررسی و اظهار نظر قرار می دهند که آن حوزه ها از این قرار هستند:
۱- ماهیت پیام یا بسته اطلاعاتی که باید منتقل شود
۲- فرستنده پیام و هدف هایش
۳-گیرنده پیام و اینکه چقدر فعال یا منفعل است
۴- سایل و یا رسانه هایی که مورد استفاده قرار می گیرند
۵- شدت و مدت روند مورد نظر
۶- جوی که گیرنده پیام در آن قرار دارد
۷- میزان انزوا یا انفرادی بودن یا در جمع بودن گیرنده پیام
۸-میزان دخالت گیرنده در شکل گیری و ارسال پیام
۹-روش ها و تکنیک هایی که در اجرای برنامه به کار می رود.
سه حوزه مغزشویی، پروپاگاندا و تبلیغات به صورت ها و شدت های مختلف در این نوع ۹ حوزه فعال می شوند و در کیفیت و نوع انتقال پیام با هم فرق دارند. مثلا در ارسال پیام تبلیغاتی، با توجه به اینکه آن تبلیغات اصولا برای بهبود فروش کالا و خدمات به کار می رود و در قلمرو عرضه و تقاضا اتفاق می افتد، نوع خاص و تقاضای گیرنده مورد توجه قرار می گیرد و تولید کننده تبلیغاتش را براساس نیاز مصرف کننده که همان گیرنده پیام است، تنطیم می کند. در حالی که در مغزشویی به نوع خاص و تقاضای گیرنده پیام توجهی نمی شود، بلکه چیزی که اهمیت دارد تبدیل طرز فکر شخص به چیزی است که مطلوب فرستنده پیام باشد. روش های شستشوی مغزی می توانند خیلی مهم متفاوت باشند که مهمترین آنها از این قرارند:
۱- دادن اطلاعات نادرست یا گمراه کننده برای ایجاد سردرگمی و تأثیرگذاری بر افکار عمومی
۲-دستکاری عاطفی از طریق توسل به عواطف، ترس ها و امیدهای افراد
۳-استفاده از رسانه ها، تبلیغات یا سایر کانالهای ارتباطی برای انتشار اطلاعات مغرضانه یا گمراه کننده به نفع یک برنامه سیاسی خاص
۴- دامن زدن به کیش شخصیت چه اسطوره ای، چه تاریخی و چه ممعاصر، مثلا تمرکز بیش از حد بر ویژگی های یک رهبر سیاسی برای ایجاد پیروان قوی و دلسرد کردن تفکر انتقادی
۵-استفاده از تکرار، به صورت ارائه مکرر پیام ها یا شعارهای مشابه برای تقویت باور ها و عقاید خاص
۶-دامن زدن به تفکر گروهی از طریق تشویق همنوایی در گروه ها بخصوص از طریق استفاده از مراسم و آیین هایی که روح جمعی را بر استقلال شخصی چیره می کند. که از طریق ایجاد فشار اجتماعی با استفاده از فشار همسالان یا هنجارهای اجتماعی اتفاق می افتد
۷- شیطانی سازی مخالفان از طریق به تصویر کشیدن مخالفان سیاسی به عنوان دشمن یا افراد شرور برای پرورش ذهنیت -ما در برابر آنها- در عین حال باید به این نکته مهم هم توجه داشته باشیم که گذشت زمان و تغییر شرایط و تحولات تکنولوژیک هم می تواند میتواند بر انتخاب نوع تکنیک های به کار گرفته شده اثر داشته باشد. مثلا در گذشته استفاده از فضاهای جمعی و فشار همتایان و همگنان بر فرد، بیشتر مورد استفاده قرار می گرفت، اما حالا با توجه به همگانی شدن تکنولوژی های دیجیتال تلاش می شود که نفوذ در ذهن گیرنده در انزوا و خلوت افراد صورت بگیرد. روان شناسان و روان کاوان در مورد یافتن پادزهری برای روش های مغزشویی تلاش زیادی کردند و به این نتیجه رسیدند که بعضی تکنیک ها می تواند به افراد کمک کند تا تلاش برای شستشوی مغزی سیاسی را تشخیص بدهند و در برابر آن مقاومت کنند. این تکنیک ها عبارتند از: وقوف شخص نسبت به اینکه در جریان شستشوی مغزی قرار گرفته، داشتن و پرورش توان ارزیابی انتقادی اطلاعات و منابع، درگیر شدن در گفتگوی باز و چند جانبه، قرار گرفتن در معرض دیدگاههای مختلف، ارتقای اطلاعات در مورد کارکرد مثبت و منفی رسانه ها و کسب مهارت های مربوط به تفکر انتقادی. اگر این مقاومت ها به طور وسیع انجام بشود آن وقت می شود انتظار داشت که جامعه غیرمعمولی خودش را به شکل معمولی و متمدنانه در بیاورد.
ویدیوی کامل این برنامه در لینک زیر: