سایه رحیمی
در تقویم جهانی، بیستم ژوئن «روز جهانی پناهندگان» نام‌گذاری شده است. یکی از مهم‌ترین اهداف نام‌گذاری این مناسبت جهانی، انعکاس رنج‌ها و مشکلات افرادی است که در پی آزارهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و مذهبی مجبور شدند زادگاهشان را ترک کنند.
آژانس پناهندگان سازمان ملل متحد با انتخاب شعار «همبستگی با پناهندگان» برای روز جهانی پناهندگان در سال ۲۰۲۴، اعلام کرد که در حال حاضر شمار آوارگان در سراسر جهان به ۱۲۰ میلیون نفر رسیده است.
آمارهای رسمی و غیررسمی که از شمار پناهندگان و مهاجران ایرانی در جهان منتشر می‌شود، از این حقیقت پرده برمی‌دارد که بخش قابل‌توجهی از مهاجران در کشورهای مختلف جهان را ایرانیان تشکیل می‌دهند.
نهادهای رسمی در جمهوری اسلامی از ارائه آمار دقیق ایرانیانی که در سال‌های پس از انقلاب کشور را ترک کردند، خودداری می‌کنند و آخرین آمار رسمی مربوط به ایرانیان مهاجر همان گزارشی است که دبیرخانه شورای عالی امور ایرانیان خارج از کشور در سال ۱۳۹۹ منتشر کرد.
این گزارش نشان می‌داد که تا سال ۱۳۹۹، بالغ بر چهار میلیون و ۳۷۰ هزار ایرانی به خارج از کشور مهاجرت کردند.
این آمار قدیمی به دلیل اینکه مهاجرت ایرانیان با روی کار آمدن دولت سیزدهم جمهوری اسلامی با سرعتی فزاینده‌ای بیشتر شد، قابل استناد نیست.
حتی نقل‌قول‌های مقام‌های دولتی نیز آشکار می‌کند که به فاصله کوتاهی پس از روی کار آمدن دولت رئیسی، آمار مهاجرت ایرانی‌ها بالا رفت.
حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه دولت رئیسی، سال گذشته با استناد به داده‌های آماری وزارتخانه‌اش گفت که بیش از پنج میلیون و ۲۰۰ هزار ایرانی در خارج از کشور زندگی می‌کنند.
آماری که وزیر امور خارجه سابق ارائه داد، تنها شمار ایرانیانی بود که برای دریافت خدمات کنسولی مانند تعویض پاسپورت به نمایندگی‌های جمهوری اسلامی در کشورهای مختلف مراجعه کرده بودند؛ حال‌آنکه شمار زیادی از ایرانیان در فرایند پناهندگی به تابعیت کشورهای دیگر درآمده‌اند و قید تابعیت ایرانی‌شان را زده‌اند.
به این ترتیب آماری هفت تا هشت میلیونی ایرانیان مهاجر واقع‌گرایانه‌تر به نظر می‌رسد. به‌خصوص اینکه برخی مقام‌های حکومتی این آمار را تایید کرده‌اند. شهروز فلاحت‌پیشه، معاون امور بین‌الملل بنیاد سعدی، پاییز ۱۴۰۲ شمار ایرانیان خارج از کشور را بین هشت تا ۹ میلیون نفر اعلام کرد.
روزنامه بریتانیایی فایننشنال تایمز اواخر آبان‌ماه گذشته با استناد به داده‌های سازمان همکاری و توسعه اقتصادی از موج مهاجرت طیف‌های اجتماعی مختلف در ایران خبر داد و نوشت که ایران به مرحله «مهاجرت گروهی کنترل‌نشده» رسیده است.
بر اساس این گزارش، ایران بین سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۱ با افزایشی ۱۴۱ درصدی، سریع‌ترین رشد نرخ مهاجرت را در جهان داشت؛ به طوری که از ۴۸ هزار نفر در سال ۲۰۲۰ به ۱۱۵ هزار نفر در ۲۰۲۱ رسید. در این گزارش آمده بود: «فشارهای اقتصادی و سیاسی در داخل ایران و نگرانی مردم از احتمال وقوع جنگ، افزایش شمار مهاجرت‌ها به خارج از کشور را در پی داشته است.»
گزارش‌های کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد نیز افزایش شمار پناهندگان ایرانی را در دو سال اخیر نشان می‌دهد، به طوری که در سال ۲۰۲۲، تعداد پناهندگان ایرانی نسبت به سال قبل از آن، ۴۴ درصد افزایش یافت.
با این حال، گزارش‌های سازمان ملل متحد و روزنامه فایننشنال تایمز دربرگیرنده وضعیت مهاجرت ایرانیان تا سال ۲۰۲۲ است. در صورتی که پس از سرکوب اعتراض‌های مردمی در خیزش سراسری ۱۴۰۲ موج دیگری از مهاجرت ایرانیان در سال ۲۰۲۳ میلادی آغاز شد.
گزارش رصدخانه مهاجرت ایرانیان نیز نشان می‌دهد که میزان اعلام پناهندگی ایرانیان در برخی کشورهای اروپایی مانند آلمان بیش از ۲۳۰ درصد افزایش یافته است.
اکنون اقشار اجتماعی مختلف از پزشکان و پرستاران گرفته تا نیروهای کار ماهر و ساده به رفتن از ایران فکر می‌کنند و رویای ساختن زندگی ساده و معمولی را در خارج از مرزهای کشور جست‌وجو می‌کنند. این مهاجرت‌ها اگرچه در قالب‌های مختلف سرمایه‌گذاری، تحصیلی، کاری، ازدواج و پناهندگی شکل می‌گیرند، همان اصطلاح عمومی «فرار از ایران» را تداعی می‌کنند. برای همین است که از آن به عنوان «مهاجرت گروهی کنترل‌نشده» یاد می‌شود.
اگر طی سال‌های ابتدایی وقوع انقلاب اسلامی کشورهای اروپایی، آمریکا، کانادا و استرالیا مقاصده مهاجرتی ایرانیان بودند، طی سال‌های اخیر میل به فرار آن‌قدر تشدید شد که کشورهای حوزه خلیج‌فارس مانند عراق، عمان و قطر هم به مقصد مهاجرت افراد جویای کار تبدیل شدند. شمار زیادی از ایرانیان هم دارایی‌‌هایشان را به پول تبدیل کردند و با هدف گرفتن اقامت به ترکیه رفتند. تازه‌ترین گزارش اداره مهاجرت ترکیه نیز حاکی از آن است که بین اتباع خارجی، ایرانیان در رتبه چهارم دارندگان مجوز اقامت در ترکیه قرار دارند.
اکنون مقام‌های جمهوری اسلامی با آگاهی از افزایش میزان میل، تصمیم و اقدام به مهاجرت ایرانیان، می‌کوشند با تشتت‌های آماری، شمار ایرانیان خارج از کشور را مکتوم نگه دارند. با این حال، آنچه از گزارش‌های غیررسمی بیرون می‌آید، این است که دست‌کم هفت میلیون ایرانی از سرزمینشان رانده شده‌اند، در صورتی که سال ۱۹۹۰ آمار مهاجران ایرانی در خارج از کشور حدود ۸۲۰ هزار نفر بود.
رصدخانه مهاجرت ایران پیش‌تر با استناد به نتایج یک کار مطالعاتی اعلام کرده بود که «بی‌ثباتی اقتصادی، شیوه حکمرانی و مملکت‌داری، ناامیدی از آینده، امید به زندگی بهتر در خارج از کشور، وضعیت آزادی‌های فردی و اجتماعی و کیفیت بهتر زندگی در خارج از کشور» از مهم‌ترین عوامل موثر بر میل و اقدام به مهاجرت ایرانیان است.
اینک درحالی‌که نامزدهای انتخابات فرمایشی به رقابت‌های نمایشی مشغول‌اند و وعده‌های رفع مشکلات موجود را می‌دهند، اقشار مختلف اجتماعی امیدی به بهبود اوضاع ندارند و راه‌های رفتن را مرور می‌کنند.
مدیر رصدخانه مهاجرت ایران، اوایل مرداد سال گذشته در همایشی، از نتایج یک بررسی ۱۲ هزار نفری رونمایی کرد و گفت که فقط ۱۶ درصد افراد شرکت‌کننده در این نظرسنجی قصد ماندن در ایران دارند، ۲۰ درصد آنان مهاجرت کرده‌اند و از این میان، فقط چهار درصد مایل‌اند به کشور بازگردند. همچنین بیش از ۶۰ درصد ایرانی‌های تمایل دارند مهاجرت کنند. این تعداد از شهروندان برای مهاجرت یا برنامه دارند یا اقدام کرده‌اند.
برگرفته ای از سایت ایندیپندنت فارسی، ۲۱ ژوئن ۲۰۲۴