آرش گنونی
دستگاه قضایی تونس به‌تازگی یک دختر دانشجوی این کشور را به اتهام «توهین به مقدسات و تحریک به خشونت» تحت پیگرد قانونی قرار داده است.
این دختر دانشجو ۲۶ساله که آمنه شرقی نام دارد، یک وبلاگ‌نویس تونسی است که روز دوشنبه، چهارم ماه مه، متنی طنزآمیز را با عنوان «سوره کرونا» در صفحه فیس بوک خود منتشر کرد.
این متن به تقلید از سوره‌های قرآن و همچنین بر اساس ظواهر، قالب‌‌ها و تزئینات معمول این کتاب نوشته شده بود.
«سوره کرونا» بر وزن و سیاق آیه‌های قرآن که حتی شماره‌گذاری نیز شده بود، از شیوع ویروس کرونا سخن می‌گوید و همان توصیه‌های بهداشتی رایج را ارائه می‌دهد: «کووید (۱) و ویروس کشنده (۲) آنان از دیدن آن که از چین دور می‌آید، متعجب می‌شوند (۳) کافران می‌گویند که یک بیماری است (۴) … هیچ فرقی بین شاهان و بردگان وجود ندارد (۶) به علم متوسل شوید و سنت‌ها را رها کنید (۷) برای خرید سمید [نوعی آرد] از خانه خارج نشوید (۸)…»
این سوره با نام یک خدای ابداعی هم به پایان می‌رسد: «راست گفت جیلوی بزرگ.»
انتشار این متن، آن هم در ماه رمضان، موجی از واکنش‌ها را در شبکه‌های مجازی تونس برانگیخت. برخی این اقدام را توهین به مقدسات و برخی دیگر آن را مصداق آزادی بیان قلمداد کردند. آمنه شرقی حتی پس از انتشار این متن که در واقع بازنشر آن از صفحه فیس‌بوک یک دوست مجازی الجزایری بود، از سوی اسلامگراهای تندرو مورد شتم قرار گرفت و به مرگ نیز تهدید شد.
فردای انتشار این سوره، دادستانی تونس پرونده‌ای در این زمینه گشود و این دختر جوان به پاسگاه پلیس قصبه در مرکز تونس احضار شد. هفت بازجو او را احاطه کردند و درباره این اقدامش او را بدون حضور وکیلش بازجویی کردند.
یک روز بعد نیز دادستان کل تونس در دادگاه بدوی او را به «هتک مقدسات» و «هتک هنجارهای اخلاقی و تحریک به خشونت» متهم کرد. البته این دختر بازداشت نشد و اکنون آزاد است.
اینس طرابلسی، وکیل آمنه شرقی، به رسانه‌ها اعلام کرده که دستگاه قضایی تونس بر اساس ماده ششم قانون اساسی این کشور که تصریح می‌کند «دولت نگهبان مذهب است»، موکلش را تحت پیگرد قضایی قرار داده است.
این ماده از قانون اساسی تونس که سال ۲۰۱۴ در پی یک توافق سیاسی میان احزاب سکولار و مذهبی تونس به تصویب رسید، به این شرط تصویب شد که ماده دیگری برای «تضمین آزادی عقیده» در عین «حفظ مقدسات و جلوگیری از تخریب آن» گنجانده شود.
وکیل آمنه شرقی اعلام کرده که با توجه به پرونده قضایی که برای این دانشجوی جوان گشوده شده، قرار است او روز ۲۸ ماه مه در اولین جلسه دادگاه حاضر شود.
اما مداخله دستگاه قضایی تونس هنوز نتوانسته جنجال به‌وجودآمده در این زمینه را فروبنشاند، و ماجرا همچنان ادامه دارد.
در شبکه‌های اجتماعی، همچنان برخی کاربران معتقدند که «سوره کرونا» تحریک‌آمیز و «بی‌حرمتی» است و از مداخله دستگاه قضایی تونس حمایت کرده‌اند. دسته مقابل نیز که بر «آزادی بیان» تأکید دارند، از تشکیل پرونده قضایی علیه آمنه شرقی انتقاد می‌کنند و می‌گویند که این اقدام، نقض آشکار این نوع آزادی است.
همچنین نمایندگان جامعه مدنی تونس، جامعه‌ای که نسبت به دیگر کشورهای مسلمان قوی‌تر است، نگران شرایط به‌وجودآمده‌اند و نسبت به سوءاستفاده قدرت حاکم از این پرونده برای «به سکوت واداشتن مردم» هشدار داده‌اند.
الفه یوسف، نویسنده و اسلام‌شناس تونسی، گفته است: «احضار یک شهروند تونسی از سوی پلیس برای یک متن که از شیوه قرآن بهره برده، واقعاً خنده‌دار است، اما خنده‌ای که به گریه می‌اندازد.» او پرسیده است: «آیا ما امروز در حال به کارگیری قوانینی برای بستن دهان‌ها نیستیم؟»
همچنین سازمان دیده‌بان ملی دفاع از سویه مدنی دولت، با انتشار بیانیه‌ای، «بهت عمیق خود را از گستردگی جنجال به وجود آمده» ابراز کرد و خواستار رعایت آزادی بیان شد.
ناجی باغوری، رئیس اتحادیه ملی روزنامه‌نگاران تونس، نیز اعلام کرد که بازجویی از این دختر جوان از سوی پلیس «رسوایی دولت» و «نشانه‌ای خطرناک از بازگشت سیاست سرکوب و خفقان» است. از نظر این فعال مدنی، دولت الیاس فخفاخ، نخست‌وزیر تونس، سرسپرده حزب اسلامگرای النهضه این کشور است و این دانشجوی جوان قربانی «کارزار افترا و تهدید» شده است.
آزادی بیان یا کفرگویی؟
سخن گفتن از مذهب، درباره مذهب یا با الگوها و قالب‌های مذهبی، فارغ از این‌که هدف و محتوای آن سخن چیست، همواره در جوامع اسلامی حساسیت‌برانگیز و دشوار بوده و فردی را که چنین سخنانی را به زبان، روی کاغذ یا در دوره کنونی روی اینترنت آورده، با خطر تکفیر و مرگ مواجه کرده است.
نمونه بارز چنین تکفیر و خطر مرگی، حکم تکفیر سلمان رشدی، نویسنده بزرگ بریتانیایی هندی‌تبار، است که روح‌الله خمینی، رهبر پیشین جمهوری اسلامی ایران، به‌خاطر نگارش کتاب «آیات شیطانی» برای سلمان رشدی صادر شد.
نمونه دیگر آن، آسیه بی‌بی، زن مسیحی پاکستانی است که به اتهام توهین به پیامبر اسلام هشت سال را در انتظار اجرای حکم اعدام در زندان گذراند و سرانجام تبرئه شد.
تونس از همان زمان استقلال از فرانسه در قرن بیستم، در برخی زمینه‌های حقوقی و اجتماعی مثل حقوق زنان در میان کشورهای اسلامی پیشرو بوده، اما جنجال بر سر انتشار «سوره کرونا» نشان داد که مرز آزادی‌ها و حقوق شهروندی در چنین جوامعی چه‌قدر شکننده است.
انقلاب تونس امیدی برای آزادی‌خواهان این کشور بود، اما در همان ماه‌های نخست پس از انقلاب، پخش فیلم «پرسپولیس» ساخته مرجان ساتراپی، کارگردان فرانسوی ایرانی‌تبار، از شبکه تلویزیونی نسمه جنجال به پا کرد. پخش چنین فیلمی که درباره قدرت گرفتن اسلامگرایان در ایران است، با دوبله عربی تونسی، واکنش حزب اسلامگرای النهضه را برانگیخت که پس از انقلاب قدرت خود را در اوج می‌دید.
همچنین خشم اسلامگرایان تندرو از پخش این فیلم به حدی بود که علاوه بر حمله به دفتر این شبکه و همچنین خانه رئیس آن، پرونده‌ای نیز علیه این شبکه در دادگاه تشکیل شد. در آن زمان، باجی قائد سبسی، پس از پایان دوران نخست‌وزیری دولت موقت، وکالت شبکه نسمه در این پرونده را بر عهده گرفته بود.
بعدها نیز قیس سعید، رئیس‌جمهور کنونی تونس، در کارزار انتخاباتی خود گفتمان هویتی و سنتی را به پیش برد و با آن آرای بسیاری از مذهبی‌ها را به دست آورد. به همین دلیل، بسیاری او را متحد اسلامگرایان می‌دانند.
سازمان گزارشگران بدون مرز نیز در تازه‌ترین گزارش سالانه خود درباره آزادی رسانه‌ها و اطلاعات، تأکید کرده که با وجود امیدواری‌هایی که انقلاب تونس به وجود آورد، نگرانی‌های بسیاری درباره آزادی بیان و مطبوعات در این کشور وجود دارد. این سازمان هشدار داده که «اوضاع رسانه‌ها و روزنامه‌نگاران از زمان انتخاب رئیس‌جمهور جدید در اکتبر ۲۰۱۹ بدتر شده است.»
محمد الشريف فرجانی، استاد دانشگاه و نویسنده کتاب‌های متعددی درباره اسلام، در مقاله‌ای که در یکی از سایت‌های اینترنتی تونس منتشر شده، با دفاع از این دختر جوان، متنی را که او بازنشر کرده نوعی استقبال ادبی (Pastiche) دانسته که سابقه طولانی در تاریخ بشر از جمله فرهنگ عربی-اسلامی دارد.
نویسنده کتاب «صداهای اسلام؛ نگاهی لائیک به امور اسلامی» برای اعلام همبستگی با آمنه شرقی، از همه کاربران اینترنتی خواسته که با به اشتراک گذاشتن چنین متنی اقدام پلیس و دستگاه قضایی تونس را محکوم کنند.
با شیوع ویروس کرونا در جهان، بسیاری از سازمان‌های بین‌المللی درباره خطر محدودتر شدن آزادی‌ها و حقوق فردی در همه جوامع حتی جوامع غربی مثل مجارستان هشدار دادند، اما به نظر می‌رسد این نگرانی‌ها در مورد کشورهای اسلامی، حتی کشور خوشنامی چون تونس، به‌مراتب بیشتر است.
برگرفته از سایت رادیو فردا
۲۱ اردیبهشت ۱۳۹۹ – May 10th, 2020