باستان‌شناسان پس از هفت فصل کاوش در محوطه باستانی بازه هور به این نتیجه رسیدند که آتشکده کشف‌شده در این منطقه بزرگ‌ترین و مهم‌ترین آتشکده شمال‌شرق فلات ایران در دوران پیش از اسلام بوده و همان آتشکده‌ای است که در متون دینی و تاریخی دوره ساسانی از آن به‌عنوان «آذر برزین مهر» یاد می‌شود.
محوطه باستانی بازه هور که در ۷۵ کیلومتری جنوب شرق مشهد و در نزدیکی روستای رباط سفید قرار دارد، یکی از مهم‌ترین محوطه‌های استقراری دوره ساسانی است. این محوطه با وسعتی حدود ۲۰ هکتار شامل یک سکونتگاه، یک گورستان و دو مجموعه معماری مذهبی است.
به گزارش خبرگزاری ایسنا، دور جدید کاوش‌های باستان‌شناسی که از سال ۱۳۹۷ در بخش جنوبی این محوطه آغاز شد، شناسایی بقایای معماری یک آتشکده ساسانی را در پی داشت که تا اوایل دوران اسلامی فعال بود و سپس بر اثر زلزله‌ای مهیب ویران شد.
میثم لباف خانیکی، دانشیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران و سرپرست هیئت باستان‌شناسی بازه هور، درباره نتایج این فصل از کاوش‌ها گفت که فعالیت‌های باستان‌شناسی در این محوطه در زمینه معماری، تزیینات وابسته به معماری، سنت‌های سفالگری و نحوه برگزاری آیین‌های زرتشتی در خراسان پیش از اسلام اطلاعات ارزشمندی در اختیار پژوهشگران قرار داده است.
به گفته سرپرست هیئت باستان‌شناسی بازه هور، در فصل اخیر کاوش‌ها بر بررسی کیفیت تزیینات معماری در جبهه جنوبی آتشکده قلعه دختر و شناسایی ماهیت فضاهای معماری محوطه مجاور آتشکده متمرکز بود.
او در ادامه افزود: «کاوش‌های این فصل به کشف بقایای قابل‌توجهی از رنگ‌آمیزی دیوارها، گچ‌بری‌ها و نگاره‌های سوزنی در محل اصلی خود منجر شد که شناخت ما را از هنر و معماری پیش از اسلام در شرق ایران گسترش می‌دهد. کاوش در بخش جنوبی آتشکده درباره کیفیت معماری حصار، شکل و کاربری فضاها و مجموعه‌ای بی‌نظیر از سفال‌های دوران اشکانی تا اوایل اسلام اطلاعات مهمی ارائه داده است.»
خانیکی تایید کرد که نتایج این کاوش‌ها اثبات می‌کند آتشکده بازه هور بزرگ‌ترین و مهم‌ترین آتشکده منطقه شمال‌شرق فلات ایران در دوران پیش از اسلام بوده و با آتشکده «آذر برزین مهر» مطابقت دارد.
باستان‌شناسان اواخر مهر ۱۴۰۲ و در پایان ششمین فصل کاوش، زوایایی ناشناخته از چهارطاقی معروف آتشکده ساسانی را کشف کردند.
چهارطاقی بازه هور روی تپه‌ای با ارتفاع حدود ۱۳ متر قرار دارد و در سال ۱۳۱۰ به‌عنوان نخستین بنای ثبتی خراسان، به شماره ۳۹ در فهرست آثار ملی ثبت شد.
خانیکی همان زمان درباره ویژگی زوایای ناشناخته چهارطاقی ساسانی گفت: «یافته‌های فصل اخیر بیانگر آن است که بر دیوارهای این آتشکده با استفاده از گچبری، صحنه‌هایی از بار عام اشخاص صاحب‌منصب و احتمالا دیهیم‌بخشی، ضیافت، شکار و اجرای مراسم آیینی نمایش داده شده بود که بخش عمده‌ای از آن‌ها بر اثر رخدادهای طبیعی و مداخلات انسانی آسیب دیده و از بین رفته‌اند.»
این باستان‌شناس با استناد به داده‌های نویافته این فرضیه را مطرح کرد که آتشکده بازه هور با توجه به وسعت، کیفیت مصالح، سبک و موضوع تزیینات معماری، موقعیت جغرافیایی و نحوه بهره‌برداری از فضاهای معماری احتمالا مهم‌ترین نیایشگاه شمال شرق ایران در دوران ساسانی بوده است. حالا در پایان فصل هفتم کاوش، باستان‌شناسان پی برده‌اند که آتشکده بازه هور واقعا مهم‌ترین نیایشگاه باستانی شمال شرق ایران بوده است.
سال‌ها پیش، آرتور اپهام پوپ، شرق‌شناس آمریکایی، هم گفته بود که که سقف نیم‌دایره این بنا کهن‌ترین گنبد جهان است.
هیئت باستان‌شناسی بازه هور در نزدیکی شهر مشهد و در مجاورت روستای رباط سفید خراسان رضوی مستقر شده‌اند.
آتشکده‌ها از مهم‌ترین بناهای مذهبی در دوران ساسانیان و محل نگهداری آتش مقدس بودند که نماد پاکی و یکی از عناصر اصلی در کیش زرتشتی به شمار می‌رود. بیشتر این آتشکده‌ها به سبک چهارطاقی ساخته می‌شدند و چهار ستون و یک گنبد داشتند که آتش مقدس در مرکز آن نگهداری می‌شد.
کاربرد آتشکده‌ها به امور دینی محدود نبود و در انواع مراسم فرهنگی از آنجا استفاده می‌شد. از جمله اینکه ایرانیان برخی آیین‌های ملی مانند عید نوروز و آیین‌های مربوط به پاکسازی معنوی یا دعا برای باران را در این مکان‌ها برگزار می‌کردند. آذرگشنسپ در آذربایجان، آذر برزین مهر در خراسان و آذر فرنبغ در فارس از مهم‌ترین آتشکده‌های دوران ساسانی‌اند.
برگرفته ای از سایت ایندیپندنت فارسی، ۲۷ نوامبر ۲۰۲۴