سلیمان حییم اگرچه ۵۰ سال پیش (۲۵ بهمن) و در سن ۸۲ سالگی درگذشت، تا همین اواخر و قبل از این که اینترنت و اپلیکیشن‌های جورواجور بازار و بنایی پیدا کنند، آثارش در زمره کتاب‌های پرفروش قرار داشت. پیش از این که دست ناشران حوزه فرهنگ‌نگاری به نوعی بسته شود و به قول اهالی کتاب، نان‌شان را آجر کنند، گفته می‌شد که کتاب‌های او بعد از قرآن در رده دوم کتاب‌های پرفروش قرار می‌گرفتند.
روزآمدی ۱۳ کتاب فرهنگ دوزبانه حییم
همت انتشارات فرهنگ معاصر، که این کتاب‌ها و امتیاز آن را از موسسه بروخیم خریداری کرده بود، و نگاه تخصصی این ناشر برجسته به روزآمدسازی فرهنگ‌های دوزبانه، سبب شد تا او ضمن حفظ این نام تجاری، آن را با ابزار روز نشر و نیز محتوایی بروزشده به بازار کتاب عرضه کند. تا همین اواخر ۱۲ کتاب از مجموعه فرهنگ‌های حییم و کتاب فرهنگ ضرب‌المثل‌های او از فروش بالایی برخوردار بودند، اما فضای مجازی و امکانات آن تقریبا آخرین نفس‌های این فرهنگ‌ها را گرفته است.
عنصر و نقطه اتکای اصلی این فرهنگ‌ها همانا سلیمان حییم بود، مردی یهودی‌تبار که عشقی شگفت‌انگیز به زبان‌آموزی داشت و علاوه بر آن از استعداد ویژه‌ای در یادگیری زبان‌های گوناگون بهره‌مند بود. به همین دلیل به او لقب «آقای لغت ایران» داده بودند. همین ویژگی‌ها، به همراه وسواسی که در انتخاب معادل‌های دقیق و درست برای کلمات داشت، فرهنگ‌های نگاشته‌شده از سوی او را کاربردی و بسیار پرطرفدار کرده بود.
چه فرهنگ یک جلدی کوچک، چه فرهنگ یک جلدی بزرگ، دوجلدی بزرگ و نیز یک جلدی قطع رحلی، خواستاران خاص خود را داشت. ضمن آن که تقریبا در تمامی کتابخانه‌های ریز و درشت عمومی کشور و حتی بسیاری از کتابخانه‌های مهم اروپایی و آمریکایی، می‌شد اثری از این فرهنگ را دید و تورق کرد.
چرا فرهنگ حییم این همه اقبال یافت؟
فرهنگ حییم در دورهای کتاب همراه دائمی برخی از مهم‌ترین مترجمان کشور بود، و در دفترخانه‌های ترجمه‌های رسمی نیز کتاب کاربرد فراوانی داشت. در واقع اثری بود که هم به کار متخصصان می‌آمد و هم عموم از آن بهره می‌بردند. رمز چنین توفیقی را باید در دو چیز جست؛ نخست دانش و عشقی که حییم مولف به فرهنگ‌نگاری و معادل‌یابی برای کلمات غربی داشت، و دوم پرکاربرد بودن این فرهنگ‌ها و نشستن بسیاری از معادل‌های فارسی بر سر جای درست خود. به همین دلیل بود که به‌رغم تولید فرهنگ دو جلدی و پنج جلدی انگلیسی آریانپور از سوی انتشارات امیرکبیر، کتاب‌های حییم همچنان جلودار این عرصه بودند و خواستاران فراوانی داشتند و فرهنگ آریانپور هیچ‌گاه نتوانست در برابر نفوذ و کیفیت فرهنگ‌های حییم سربرافرازد.
عمق بخشیدن به کار
از ویژگی‌های مهم سلیمان حییم عمق بخشیدن به کارهایش بود، برای نمونه او جلد نخست فرهنگ را در سال ۱۳۰۸ و تحت تاثیرمراوداتش با گروه آمریکایی میلسپو و مدرسه آمریکایی‌ها منتشر کرد. پس از آن، بلافاصله و در سال ۱۳۱۱ جلد دوم آن را انتشار داد. سپس به سراغ فرهنگ‌های بزرگتر و بروزکردن فرهنگ قبلی پرداخت و در سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۲ و ویرایش تازه و روزآمدشده این فرهنگ را منتشر کرد، چرا که دریافت حجم لغات و عبارات بسیار زیادتر از تصور اولیه اوست. فرهنگ رحلی بزرگ او، در سال‌های پایانی دهه هفتاد از سوی کریم امامی بروز و منتشر شد. حییم با زبان فرانسه هم آشنا بود و فرهنگ فرانسه به فارسی و فارسی به فرانسه را نیز تالیف و منتشر کرد. شناخت عمیقش از زبان مبداء و مقصد، سبب شد تا عمده فرهنگ‌های او خصلت دوسویه‌ای داشته باشند.
حییم ساز می‌نواخت و نمایشنامه هم می‌نوشت. از جمله کتاب‌های او که عمق اطلاعاتش در زمینه زبان را نشان می‌دهد، کتاب «ضرب‌المثل‌های فارسی-انگلیسی» است، که نخستین بار در سال۱۳۳۴ و از سوی انتشارات یهودا بروخیم در تهران به چاپ رسید. این اثر، صرفا یک فرهنگ فارسی به انگلیسی محسوب نمی‌شود، بلكه ثمره تلاش۳۰ ساله حییم است در جهت شناساندن فرهنگ و ادبیات ایرانیان به فارسی‌آموزان انگلیسی‌زبان. همچنین راهی است برای كمك به مترجمان كشور برای انتقال این مفاهیم به زبان‌های دیگر.
دانش و احاطه به زبان مبداء و مقصد در حییم به اندازه‌ای بود که ادیبی و محققی برجسته، چون مجتبی مینوی، او را شایسته‌ترین فرد برای نوشتن فرهنگ فارسی می‌دانست.
یکی دیگر از آثار مهم حییم، فرهنگ عبری به فارسی است که در سال‌های پایانی عمرش به تدوین آن همت گماشت، اما نتوانست آن را به پایان برساند. پس از مرگ حییم چهار گروه در دوره‌های گوناگون به ادامه این کار پرداختند. در نهایت یونس حمامی‌زاده لاله‌زار، خاخام بزرگ یهودیان، در نشست رونمایی از این اثر(شب سلیمان حییم در مجموعه شب‌های بخارا- هفتم دی ۱۳۹۳) گفت که به عنوان سرویراستار باید بگویم، ما همان خط فکری و چارچوبی را ادامه دادیم که سنگ‌بنای آن را سلیمان حییم، با دست‌نوشته‌هایش از این اثر به جای نهاده بود.
در همان نشست که متن گزارش آن در سایت بخارا موجود است، محمدرضا باطنی، فرهنگ‌نگار نامی، که کتاب فرهنگ پویای او جایزه کتاب سال را برای او و ناشر آثارش به ارمغان آورد، گفت که هیچ دانشجوی مقطع لیسانسی نمی‌تواند مدعی شود که سر و کارش به فرهنگ حییم نیفتاده است.
بازار رو به افول فرهنگ‌های دوزبانه
اکنون که این سطور نوشته می‌شود، بازار فرهنگ‌های دوزبانه عملا کساد و بی‌رونق شده است. اگر نگاهی به سایت انتشارات فرهنگ معاصر بیاندازید، از مجموع ۱۳ کتابی که با نام سلیمان حییم روی سایت قرار داده شده، ۷ کتاب موجود نیست و تمام شده است. در این موقعیت بعید به نظر می‌رسد که ناشر به چاپ مجدد آنها همت گمارد، چرا که بازاری ندارد و قطعا در آینده نزدیک بازار آن کسادتر خواهد شد. شاید اگر ایران در زمره کشورهای دارای کپی‌رایت قرار داشت و ناشر نیز خود را به ابزار روز فرهنگ‌نگاری و کتاب‌های الکترونیکی مجهز می‌کرد، مثلا کاری که انتشارات بزرگی چون لانگمن انجام داد، می‌توانستیم امیدوار باشیم فرهنگ‌های دوزبانه حییم در فضای مجازی هم با قوت و قدرت قبل، به حیات خود ادامه می‌دهند.
اما تحریم ایران و نیز نبود کپی‌رایت، ناشری کهنه‌کار چون فرهنگ معاصر را هم از نفس انداخته است. در حالی که نشر فعالیتی است توأمان فرهنگی و اقتصادی، و اگر برای ناشری بازگشت سرمایه از آثار منتشره فراهم نشود، ادامه حیاتش غیر ممکن خواهد بود.
در تمامی این سال‌ها کتاب‌های دوزبانه حییم و فروش آن قوت قلبی بود برای ناشر، و البته امکان مالی مناسبی که بتوان از قِبل آن فرهنگ‌های تخصصی دیگر را انتشار داد. اما اکنون و به دلیل تحول شگفتی که در دنیای نشر صورت گرفته است، انتشار فیزیکی این کتاب‌ها نه تنها سودی ندارد که زیان‌آور است و به باد دادن سرمایه.
حییم اما همچنان در ذهن و ضمیر بسیاری از طالبان علم جاگیر شده است و سهم او در انتقال دانش از زبانی به زبانی دیگر بی‌تردید انکارنشدنی است.
منبع: سایت بریتانیاپی ایندیپندنت به زبان فارسی، ۱۴ فوریه ۲۰۲۰