یک سال و نیم گذشته برای هیچ‌کس روزهای آسانی نبوده؛ اما برای دانش‌آموزان، سخت‌ترین رویارویی بوده است. مدارس ایران از فردای روز انتخابات مجلس در اسفند‌ماه ۱۳۹۸ که اعلام شد ویروس در قم شیوع یافته است، تعطیل شد و تا مهرماه سال گذشته این تعطیلی ادامه یافت. از مهرماه تاکنون نیز مانند بسیاری از نقاط جهان، به صورت مجازی دایر بوده است. حالا با گذشت یک سال و سه ماه، وزارت آموزش و پرورش اصرار دارد که امتحانات پایه‌های نهم و دوازدهم را به صورت حضوری برگزار کند. موضوعی که برای بسیاری از دانش‌آموزان و خانواده‌های آن‌ها، منشا اضطراب و نگرانی شده است.
در این گزارش با «سارا امت‌علی»، کارشناس آموزش ساکن آمریکا و دکتر «کاویان میلانی»، پزشک و مدیر مرکز «تندرستی و حقوق‌بشر» گفت‌وگو کرده‌ایم تا خطرات برگزاری امتحان حضوری و تاثیر آن بر سلامت جسم و روان دانش‌آموزان این دو پایه و خانواده‌های آن‌ها را مورد بررسی قرار دهیم.
***
از حدود یک ماه پیش که «محسن حاجی میرزایی»، وزیر آموزش و پرورش جمهوری اسلامی، به‌طور رسمی اعلام کرد که امتحانات نهایی پایه های نهم و دوازدهم قرار است به‌صورت حضوری برگزار شود، کم‌کم در شبکه‌های اجتماعی دانش‌آموزان این پایه‌ها و خانواده‌های آن‌ها شروع به اعلام نگرانی کردند. حتی برخی دانش‌آموزان در دست‌کم ۱۴ شهر ایران از جمله شیراز، شهرکرد، خرم‌آباد، تبریز، تهران، قزوین، یزد و زنجان با تجمع در مقابل ساختمان‌های آموزش و پرورش شهر خود و سردادن شعارهایی مانند «امتحان حضوری نمی‌خوایم، نمی‌خوایم»، «حضوری؛ کفن می‌خواد نداریم» و «امتحان حضوری با کرونا نمی‌شه»، این نگرانی خود را به گوش مسئولان آموزش و پرورش رساندند.
اما پاسخ مقامات، بی‌توجهی به این خواسته در اغلب شهرها و ضرب و شتم دانش‌آموزان در یزد و فولادشهر بود.
از آن زمان، چندین مقام وزارت آموزش و پرورش ایران در اظهارنظرهایی سعی کرده‌اند که فضای متشنج پیش از امتحانات را با اطمینان خاطر دادن به دانش‌آموزان درباره فاصله گذاری اجتماعی و تهویه هوای مناسب سالن‌های امتحان، آرام کنند. حتی در اقدامی، مرکز سنجش و پایش کیفیت آموزش، «دستورالعمل مراقبت و کنترل بیماری کرونا ویروس در حوزه‌ها و کانون‌های برگزاری امتحانات» را به ادارات کل آموزش‌وپرورش استان‌ها ابلاغ کرده است. به موجب این دستورالعمل، مدارس باید به طور مرتب سطوح پرکاربرد را «گندزدایی» کنند و صابون مایع و محلول‌های ضدعفونی‌کننده دست را در اختیار دانش‌آموزان و مراقبان امتحانی قرار دهند. همچنین تاکید شده است که دانش‌آموزان حق تجمع در ورودی حوزه‌های امتحانی خود را ندارند و وضعیت سلامت دانش‌آموزان، معلمان و کارکنان باید در یک وب‌سایت ثبت شود. اما آیا فاصله گذاری فیزیکی و دستورالعمل‌های ارائه شده می توانند مانع ابتلای دانش‌آموزان و خانواده آن‌ها به این ویروس شوند؟
خطر ابتلای دسته‌جمعی بالاست
از نظر دکتر «کاویان میلانی»، با وجود اهمیت بالای این امتحانات برای سیستم آموزش ایران، خطر انتقال دسته‌جمعی ویروس کرونا در شرایط امتحانی بالاست. این پزشک که در زمینه حق دسترسی به خدمات سلامت نیز فعالیت می‌کند، با اشاره به نتایج برخی تحقیقات که نشان می‌دهند، کودکان کمتر از ده سال نقش موثری در انتقال ویروس کرونا نداشته‌اند، می‌گوید: «ریسک انتقال ویروس در فضای امتحانی برای بچه‌های بالای ده سال بسیار زیاد است. امتحانات در درون سالن برگزار می‌شوند و بنابراین احتمال اینکه بیماری پخش شود، بیشتر است. در امریکا تجربه ما این بوده که وقتی بچه‌های زیر ده سال به مدرسه می‌روند، در روند انتقال ویروس نقشی ندارند و خود آن ها نیز کمتر آسیب می‌بینند. ولی در مورد سن‌های بالاتر، یعنی سنینی که آموزش و پرورش تصمیم گرفته در امتحانات حضوری شرکت کنند، اگرچه کمتر علائم بیماری کووید را نشان می‌دهند؛ ولی در روند انتقال ویروس نقش زیادی دارند و به نظر می‌رسد، ناقل‌های خوبی هستند. من با مواردی در مطب خودم مواجه شدم که نوجوان‌ها حتی در زمین فوتبال که یک فضای باز است، ویروس را به همدیگر منتقل کرده‌اند. بنابراین اگر دانش‌آموزان را در یک فضای امتحانی برای چند ساعت در یک سالن نگه دارید، درصد عفونت بالا می رود. البته، این خطر با رعایت فاصله اجتماعی و زدن ماسک کمتر خواهد شد؛ ولی باز هم عده‌ای بیمار خواهند شد و آن را به خانواده‌های خود هم انتقال خواهند داد.»
او با اشاره به بخشی از دستورالعمل اجرایی وزارت آموزش و پرورش که از مسئولان حوزه‌های امتحانی می‌خواهد، مانع تجمع دانش‌آموزان در ورودی محل امتحان خود شوند، می‌گوید: «محیط سربسته سالن امتحان از جلوی درب مدارس که آموزش و پرورش گفته است بچه ها آن‌جا تجمع نکنند، پرخطرتر است. معمولا هر امتحانی حدود دو ساعت طول می‌کشد و این مساله‌ساز است. محیط بیرون با توجه به اینکه بچه ها حداکثر یک ربع کنار هم خواهند بود، در صورتی‌که ماسک داشته باشند، آن‌قدر هم خطرناک نیست.»
دکتر میلانی همچنین معتقد است که کودکان و نوجوانان در مدت زمانی که از شروع پاندمی ویروس کرونا می‌گذرد، متحمل آسیب‌های زیادی شده‌اند. به باور او تحمل این سختی‌ها، از جمله دور ماندن از دوستان و هم‌سن و سالان موضوعی قابل تقدیر است. آن‌گونه که این پزشک خانواده ساکن آمریکا می‌گوید بعد از این همه سختی، بودن در فضای امتحان برای بسیاری از نوجوانان اضطراب‌آور است و بخشی از این اضطراب نیز به دلیل آگاه بودن این گروه سنی به خطرات کووید۱۹ برای خود آن‌ها و عزیزانشان است و به همین دلیل، این گروه سنی، بسیار آسیب‌پذیر هستند و با برگزاری امتحانات حضوری اضطراب زیادی را متحمل خواهند شد.
نتایج این امتحانات واقعی نیستند
از نظر «سارا امت‌علی»، کارشناس آموزش ساکن آمریکا نیز اضطراب دانش‌آموزان در برگزاری امتحانات حضوری، مهم‌ترین موضوع قابل بحث است. او اما از زاویه‌ای دیگر به این موضوع نگاه کرده و معتقد است که اضطراب دانش‌آموزان باعث موفق عمل نکردن برخی از آن‌ها در امتحانات خواهد شد.
این کارشناس آموزش با اشاره به اینکه هدف از برگزاری آزمون حضوری، کاهش احتمال تقلب و بنابراین واقعی‌تر بودن نتیجه امتحان است، به ایران‌وایر می‌گوید: «حاضر شدن بچه‌ها سر جلسه امتحان، وقتی ممکن است درباره انتقال یک بیماری تا این حد اضطراب و نگرانی داشته باشند، نتیجه واقعی در بر نخواهد داشت. در حالت کلی، هدف از برگزاری امتحان، سنجش میزان یادگیری دانش‌آموزان است، ولی با وجود استرسی که دانش‌آموزان ممکن است درباره نشستن به مدت دو ساعت در کنار دیگران و پاسخ دادن به سوالات داشته باشند، این سنجش، درست نخواهد بود. زیرا، فارغ از اینکه محل برگزاری امتحان به اندازه کافی ایمن هست یا خیر، بچه ها باز هم نگران خواهند بود و این اضطراب روی عملکرد دانش‌آموز موقع امتحان دادن اثر می‌گذارد.»
او ادامه می‌دهد: « متاسفانه این عامل در نمره دادن در نظر گرفته نمی‌شود، ولی اثرش را روی نتیجه می‌گذارد. بنابراین، اگر هدف از برگزاری آزمون، سنجش میزان یادگیری دانش‌آموز است، نتیجه در امتحان حضوری، مغایر با این هدف خواهد بود، زیرا در شرایط استرس، متوجه نخواهیم شد که دانش‌آموز واقعا چقدر یاد گرفته است.»
امت‌علی همچنین معتقد است که وزارت آموزش و پرورش، برای اینکه سختی طراحی امتحانات به‌گونه‌ای که امکان تقلب در آن وجود نداشته باشد را به خود وارد نکند، تصمیم به برگزاری حضوری امتحانات نهایی پایه نهم و دوازدهم گرفته است.
او با اشاره به تجربه کشورهای دیگر درباره نحوه برگزاری آزمون‌ها در شرایط همه‌گیری ویروس کرونا، می‌گوید: «بحث برگزاری آزمون، به‌نحوی که هم امن باشد و هم میزان یادگیری دانش‌آموز را نشان دهد، در همه جای دنیا مطرح شده و روش‌های متعددی نیز ارائه شده است. در ایران هم معلمان به‌تنهایی خلاقیت زیادی از خود نشان داده‌اند. همین چند روز پیش، در توییتر یک معلمی نوشته بود که نزدیک به ۲۰۰ سوال طراحی کرده تا متوجه شود دانش آموزانش آن موضوع درسی را یاد گرفته‌اند یا خیر. بنابراین راه‌هایی وجود دارد برای اینکه امتحان ایمن آنلاین برگزار کنیم، به نحوی که ما را به هدف اصلی‌مان از برگزاری آزمون که همان سنجش میزان یادگیری است، برساند. ولی، متاسفانه وزارت آموزش و پرورش ایران راحت‌ترین راه ممکن را انتخاب کرده و قرار است بچه‌ها به همان شیوه کلاسیک وارد فضای دارای ناظر شوند. این طور هم تصور می‌شود که نتیجه این امتحانات قابل اتکاست؛ چون دانش‌آموز نتوانسته تقلب کند، در صورتی‌که به نظر من این‌طور نیست و دانش‌آموزان در شرایط استرس زیاد، نخواهند توانست آنچه را یاد گرفته‌اند، روی کاغذ بیاورند.»
امتحانات حضوری؛ تبعیض چند‌جانبه علیه اقشار کم درآمد
«سارا امت‌علی»، درباره اثرات تبعیض‌آمیز برگزاری آزمون به شیوه حضوری نیز به ایران‌وایر می‌گوید: «از یک سو، مدارس در مناطق کم درآمدتر، معمولا تهویه مناسب ندارند و تعداد دانش‌آموزان هم بیشتر است و از سوی دیگر، در مناطق کم درآمدتر، سطح دسترسی به بهداشت عمومی و استفاده از خدمات درمانی هم کمتر است. بنابراین، اگر دانش‌آموزی بیمار شود، احتمال این که بتواند از خدمات پزشکی مناسبی برخوردار شود، بسیار کمتر از مناطقی شبیه شمال شهر تهران است. در این شرایط، انگار که آدمی را در وضعیتی قرار داده‌ایم که از چند جهت، تحت تبعیض است.»
این کارشناس آموزشی همچنین با اشاره به اینکه روند آموزش مجازی در ایران تابه‌حال موفق نبوده است، برگزاری امتحان حضوری را غیرمنصفانه خوانده و می‌گوید: «دانش‌آموز ظرف یک سال تحصیلی، هیچ آموزش مفیدی دریافت نکرده است، اما ناگهان باید برود حضوری امتحان دهد. موضوع این است که بچه‌ای که آموزشی ندیده، دقیقا چه چیز را باید برود امتحان بدهد؟»
امت‌علی همچنین معتقد است که وزارت آموزش و پرورش در طول یک سال و چند ماه گذشته نسبت به دانش‌آموزانی که به دلایل زیر‌ساختی یا شرایط مالی خانواده‌های خود دسترسی به اینترنت و ابراز یادگیری آنلاین ندارند، مسئولیت‌پذیر نبوده است. او بر این باور است که بار نظام آموزشی در دوران کرونا تماما به دوش معلمان بوده و در این زمینه نظام آموزش ایران از معلمان خود همیشه عقب‌تر بوده است.
او با اشاره به معلمانی که در این دوران سختی‌های بسیاری را متحمل شده‌اند تا بتوانند یادگیری را در دانش‌آموزان خود بالا ببرند، می‌گوید: «این معلم‌ها بودند که در مناطقی که اینترنت نیست، مواد آموزشی را پرینت گرفته و خانه به خانه دست بچه‌ها می‌دهند تا آن‌ها هم به آموزش دسترسی داشته باشند. معلم‌ها به‌صورت شخصی و بر اساس اشتیاقی که به آموزش دارند، بدون پشتیبانی سازمان‌یافته آموزش و پرورش، نرم‌افزار یاد می‌گیرند، تحقیق می‌کنند، نحوه تولید محتوا و تسهیل‌گری برای کلاس آنلاین را یاد می‌گیرند تا بتوانند بچه ها را جذب موضوع کنند. بنابراین اگر در موضوع آزمون‌گیری هم تصمیم‌گیری را به خود معلم ها می‌سپردند، آن‌ها می‌توانستند، روش امن‌تری برای آن پیدا کنند. ولی متاسفانه ترجیح داده‌اند که دستوری برای کل کشور صادر کنند که همه باید از آن تبعیت کنند؛ فارغ از اینکه امکان اجرای آن واقعا وجود دارد و اصولا این قضیه معطوف به هدف است یا خیر.»
این کارشناس آموزش همچنین با اشاره به تجربه غیرتمرکزگرای کشور آمریکا در بازگشایی مدارس در دوران شیوع ویروس کرونا، به ایران وایر می‌گوید: «در امریکا، حتی در سطح یک شهر هم تصمیم‌گیری از بالا انجام نمی‌شود و هر مدرسه‌ای با توجه به شرایط خاص منطقه خود، تصمیم می‌گیرد که مدرسه را باز کند یا نه. چه برسد به تصمیم ایالتی یا سراسری در کل کشور. این‌جا هنوز هیچ مدرسه‌ای صد درصد باز نشده است و بعضی مدارس یکی دو روز در هفته باز هستند. ولی همین هم انتخابی است و والدین می‌توانند تصمیم بگیرند که فرزندشان را حضوری بفرستند مدرسه یا نه. به‌خاطر همین هم مدرسه موظف است آموزش‌هایی را که عده‌ای به‌صورت حضوری در مدرسه می‌گیرند، به صورت آنلاین هم آماده کرده و در اختیار آن‌هایی که آموزش آنلاین را ترجیح می‌دهند، قرار دهد.»
بله. کمتر از چند روز دیگر، گروهی از دانش‌آموزان ایران روی صندلی‌هایی خواهند نشست که احتمالا برای آن خیلی دل‌تنگ بوده‌اند. اما نه با خیال راحت، بلکه با انبوهی از اضطراب و نگرانی در میانه جنگ با ویروسی که نه دوست و آشنا می‌شناسد و نه پدربزرگ و نوه! فقط از نفسی به نفس دیگر دویده و عرصه را بر همه تنگ می‌کند.
برگرفته ای از سایت ایران وایر، ۱۱ مه ۲۰۲۱