جواد عباسی توللی
«مرضیه طاهریان» کارگر کارخانه نساجی کویر سمنان چرا جان باخت؟ شرایط کار برای زنان در این کارخانه چگونه است؟ ایمنی کار تا چه حد در این کارخانه رعایت می‌شود؟
در روزهای گذشته جان‌باختنِ یک کارگر ۲۱ساله به‌نام «مرضیه طاهریان» در کارخانه نساجی کویر سمنان خبرساز شد. خبرگزاری‌های دولتی در ایران «بی‌احتیاطی از سوی کارگر» را عامل مرگ او اعلام کردند اما در روزهای بعد مشخص شد گیر کردنِ مقنعه‌ای که مرضیه به صورت اجباری به‌سر داشته، در دستگاه و آسیب به سر او علت اصلی جان‌باختنش بوده است.
یک منبع آگاه از درون کارخانه نساجی کویر سمنان که نخواست نامش فاش شود، در گفت‌و گو با زمانه جزییات جدیدی درباره وضعیت کاریِ کارگران زن و مرد در این کارخانه و همچنین چگونگی جان‌باختن مرضیه طاهریان را در اختیار زمانه قرار داده است.
شرکت نساجی کویر سمنان یک کارخانه صنعتی واقع در فاز یک از شهرک صنعتی شرق، در کیلومتر ۸ جاده سمنان- دامغان است که با مدیریت فردی به‌نام «امیررضا فیض» در زمینه تولید انواع نخ ظریف پنبه اى و الیاف مصنوعى فعالیت دارد.
کارگران زن؛ هشت ساعت دویدنِ بی‌‌وقفه، هوای دم کرده و حجاب اجباری
«به علت اینکه فیتیله‌ها، نیمچه نخ‌ها و نخ‌ها در دستگاه‌های تولیدی، دچار پارگی‌های مداومِ پیوندها و پایین آمدن کیفیت محصولات نشود، باید دما و رطوبت سالن در یک درجه خاص تنظیم باشد. این دما و رطوبت، حالتی شرجی و دم کرده به فضا می‌دهد. مشابه رفتن با پوشش کامل در حمامِ بخار.»
عبارات بالا، شرایط حاکم بر فضای کارخانه نساجی کویر سمنان است که یک منبع آگاه آن را توصیف می‌کند. او به زمانه می‌گوید: «در این محیط، کارگران زن، باید از پوشش مانتو، شلوار و مقنعه استفاده کنند که حتی راه رفتن در این هوای شرجی را برای آنها بسیار سخت می‌کند. کارگران به هیچ عنوان اجازه‌ی نشستن ندارند و در صورت مشاهده‌ی نشستن یک کارگر در گوشه و کنار سالن، به او تذکر داده می‌شود و در صورت تکرار، در مراحل بعد اخطار و برخوردهای جدی تر شامل حال کارگر خواهد شد.»
به‌گفته او، هر کارگر هشت ساعت به صورت مستمر در حال دویدن بین دستگاه‌هاست. در حالی که نه تنها از پوشش مناسب و ایمن برخوردار نیست بلکه کمترین موارد ایمنی دستگاه‌ها، بعضا به علت مستهلک بودن، هم در نظر گرفته نشده است.
نبود ایمنی در محیط کار و حوادث ناشی از کار، از جمله موضوعاتی است که در سال‌های گذشته منجر به جان‌باختن یا مصدوم شدن صدها کارگر در ایران شده است.
شمار بالای تلفات ناشی از نبود ایمنی در محیط کار در ایران در حالی‌ست که بسیاری از کارفرمایان به‌ویژه کارفرمایان بخش خصوصی به دلیل کم‌کردن هزینه‌ها و کسب سود بیشتر، از تهیه وسایل و امکانات حفاظتی و ایمنی در محیط کار خودداری می‌کنند.
فضای داخلی کارخانه چگونه است؟
منبع آگاه درباره نحوه چینش ابزارآلات تولید و وضعیتِ کاریِ کارگران در سالن‌های کارخانه نساجی کویر سمنان می‌گوید:
«در کارخانه‌ی اصلی نساجی کویر، دوسالن مجزا وجود دارد. سالن A شامل دستگاه‌های قدیمی تر است که در برگیرنده‌ی دستگاه‌های اپن اِند، خط، کاردینگ و شانه، اومگا لَپ، پاساژ، فلایر، رینگ، اتوکنر و قسمت‌های بسته بندی ست. در سالن B هم که معروف به سالن جدید است، مجموعه‌ی دستگاه‌های جدیدتری از اپن‌اند و رینگ و فلایر با تولیدات مشابه قرار دارد.»
به‌گفته او، تولیدات نساجی کویر سمنان شامل ریسندگی انواع نخ‌های پنبه‌ای رینگ و اپن‌اند، رنگرزی نخ به روش بوبین رنگ کنی و نیز تولید پارچه‌ی جین، پاکویی و انواع دیگر پارچه‌های پنبه‌ای سبک و سنگین می‌باشد: «تمامی محصولات در سه کارخانه‌ی تولیدی مجزا به نام‌های نساجی کویر، کویرجین و دُرین ریس تولید می‌شود که نساجی کویر و کویر جین در یک قسمت ِ شهرک صنعتی سمنان و دُرین ریس در قسمت دیگری از شهرک قرار دارد.»
براساس اطلاعاتی که این منبع آگاه در اختیار زمانه قرار داده، کار خانه نساجی کویر سمنان با حدود هزار و سیصد صد نفر کارگر، در چهار شیفت کاری ِ هشت ساعته فعال است و اکثر کارگران را هم زنان تشکیل می‌دهند: «آقایان بیشتر در بخش بانکه برها و بوبین زن‌ها هستند و در شیفت‌های ۱۲ ساعته مشغول به کارند. همچنین بخش هایی از کویر جین هم شیفت‌های مشابه ۱۲ ساعته و یا در قسمت‌هایی به صورت سه شیفت مشغول هستند. برخی از کارگرهای زن و مرد، بسته به قسمت کاری، مانند گروه دختران فنی و بخش هایی از آزمایشگاه، قسمت آموزش و بهداشت، در شیفت‌های ثابت دائم و به‌صورت روزکار، مشغول به کار هستند.»
به‌گفته این منبع آگاه، کارگران در طی ساعات کاری به‌هیچ‌وجه اجازه ندارند در محل کار بنشینند و تمام مدت باید به صورت ایستاده به کار خود ادامه دهند.
رینگ، دستگاهی که جان مرضیه را گرفت
«سالن A، رینگ ۲، واحد ۸۲۰»
عبارت ذکر شده، آدرس دقیق نقطه‌ای در کارخانه نساجی کویر سمنان است که مرضیه طاهریان به‌دلیل داشتنِ حجاب اجباری و به‌خاطر عدم ایمن سازیِ محل کارش توسط کارفرما، جانش را از دست داده است.
دستگاه ریسندگی رینگ که در میان کارگران نساجی با اصطلاح «رینگ» هم شناخته می‌شود، یک سیستم قدیمی ریسندگی است که عملیات‌های نخ کشی (Drawing)، تاب (Twisting) و پیچش (Winding) را در مراحل مختلف تولیدِ نخ انجام می‌دهد.
منبع آگاه اما بر این باور است که دستگاه‌هایی که مرضیه با آنها کار می‌کرده نه تنها قدیمی و فرسوده بوده بلکه نقص فنیِ محرز هم داشته است: «همه کسانی که برای مدتی اوپراتور رینگ ۱ و ۲ در سالن قدیم یا همان سالن A بودند، متفق‌القول معتقدند که این دو دستگاه پارگیِ پیوند وحشتناکی دارند. میزان ِ پیچیدگی نیمچه نخ به دور سیلندرها به علت همین پارگی‌های مداومِ پیوند، بسیار زیاد است. این دو دستگاهِ کلافه کننده‌ای که اکثرا حالت درهم ریختگی دارند، همچنان استارت شده و به تولید ادامه می‌دهند.»
او می‌گوید نقص فنی دستگاه‌ها باعث می‌شد مرضیه به صورت پیوسته در میان دو رینگ در حال دویدن باشد: «۱۰ دقیقه آخر هر شیفت، فشار کاری اوپراتورهای رینگ، به بالاترین حد خود می‌رسد. بوبین‌های خالی باید تعویض شده باشد (بعضا در هر شیفت کاری و برای هر دستگاه ۳۰۰تا ۴۰۰ بوبین باید طی شیفت تعویض شود). دستگاه پارگی پیوند نداشته باشد. پیچیدگی دور سیلندرها برطرف شده و واحدهای غیر فعال باید فعال شوند. سپراتورها، آپرون‌ها و آپرون گیرها و سایر قطعات رینگ باید صحیح و سالم به اوپراتور شیفت بعد تحویل گردند. هر کارگر دو دستگاه رینگ را طی هشت ساعت کاری نگه می‌دارد که هر دستگاه شامل ۱۲۰۰ واحد است، علاوه بر اینکه عملا تمام مدت کاری را در حال دویدن بین دستگاه هاست، درپایان شیفت هم با سرعت بالا باید نخ کشی و پیوند واحدهای غیرفعال را انجام دهد.»
به‌گفته او، مرضیه طاهریان در حال مایع دادن به ماسوره واحد غیرفعال ۸۲۰ بوده که مقنعه و موهای پشت سر بافته شده‌اش در یک لحظه بین سیلندر گیر کرد و منجر به جان‌باختنِ او شد:
«اگر قسمت ایمرجنسی (وضعیت اضطراری) دستگاه سالم بود و درست عمل می‌کرد، نهایتا به آسیبِ منجر به مرگ، منتهی نمی‌شد. امرجنسی رینگ، یک سیم سرتاسری در قسمت پایین دستگاه است که حتی اگر با پا روی آن فشار وارد شود دستگاه خاموش می‌شود. اینکه ایمرجنسی عمل نکرده، مساله‌ای‌ست که به سادگی‌ها نمی‌توان از کنارش گذشت.»
طبق ماده ۹۱ قانون کار ایران: «کارفرمایان و مسئولان کلیه واحدهای موضوع ماده ۸۵ این قانون مکلف هستند بر اساس مصوبات شورای عالی حفاظت فنی برای تامین‌حفاظت و سلامت و بهداشت کارگران در محیط کار، وسایل و امکانات لازم را تهیه و در اختیار آنان قرار داده و چگونگی کاربرد وسایل فوق‌الذکر را به‌آنان بیاموزند و در خصوص رعایت مقررات حفاظتی و بهداشتی نظارت نمایند.»
در سایه سوء مدیریت و نظارت نکردن نهادهای دولتی، این ماده از قانون کار در بسیاری از کارگاه‌ها و کارخانجات تولیدی اجرا نمی‌شود.
نقص فنی دستگاه‌ها و گزارش جعلیِ «سهل‌انگاری اپراتور»
منبع آگاه درباره نقص فنی و فرسودگی گسترده در دستگاه‌های کارخانه نساجی کویر سمنان که روزانه جان صدها کارگر را تهدید می‌کند، می‌گوید: «در خیلی از واحدهای سایر رینگ‌ها، ترمزِ دستگاه مشکل دارد. کارگر هنگامِ پیوند گیری، با همه توان، پدالِ پاییِ تزمز را با زانو فشار می‌دهد و نگه می‌دارد تا با بالاترین سرعت ممکن، نخ کشی و پیوندگیری نخ را انجام دهد. به ماسوره نگاه می‌کند که ثابت است. با خیال راحت دستش را برای پیوندگیری جلو می‌برد که ناگهان ماسوره با سرعت وحشتناک شروع به چرخش می‌کند. اگر شانس بیاورد و دستش را به موقع عقب بکشد، سالم می‌ماند. همه‌ی این فرآیند در عرض ۱۰ ثانیه اتفاق می‌افتد.»
به‌گفته این منبع آگاه، در صورتی که دست یکی از کارگران به دلیل نقص فنی دستگاه‌ها آسیب ببیند، لیدر (سرپرست) بخش رینگ در گزارش خود، علت حادثه را «سهل‌انگاری اپراتور» خواهد نوشت.
براساس اطلاعاتی که در اختیار زمانه قرار داده شده، کارگران نساجی کویر سمنان نه تنها تجهیزات ایمنی کافی از طرف کارفرما دریافت نمی‌کنند بلکه حتی هوای سالم برای تنفس هم در فضای کارخانه وجود ندارد:
«گذشته از سروصدای وحشتناکی که بین رینگ‌ها وجود دارد، پرز و الیافِ ریز، مثل اکسیژن، در هوای کل سالن‌ها شناور است و ریه کارگران را درگیر می‌کند این در حالی‌ست که کارگرها برای هشت ساعت کاری،، روزانه فقط یک عدد ماسک سهمیه دارند. همچنین تجهیزات و وسایل ایمنی استاندارد نیست و به‌عنوان مثال باید از کلاه مخصوص به جای پوشش مقنعه برای حفاظت جان کارگرانِ زن استفاده شود.»
نا امنی شغلی مداوم و حجم بالای کار در شبانه روز
نا امنی شغلی کارگران در ایران از بحث‌های چالش برانگیز در سال‌های اخیر بوده است. بی‌توجهی دولت به بازرسی و کنترل محیط کار، و وجود میلیون‌ها نیروی بیکار، به کارفرمایان امکان داده است کارگران را با مزد ناچیز و در فقدان ایمنی محیط کار و نبود وسایل مناسب به کار بگیرند.
آموزش ندادن کارگران و خستگی مفرط ناشی از ساعت‌های طولانی کار و نبود تشکل‌های مستقل کارگری برای پیگیری وضعیت بهداشتی و ایمنی محیط کار، حوادث کار و بیماری‌های ناشی از حرفه را افزایش داده‌اند.
از سوی دیگر، کارفرمایان در غیاب تشکل‌های مستقل کارگری که بر اجرای قانون کار نظارت داشته باشند، برای ارزان ساختن هزینه‌های خود کارگران غیر حرفه‌ای را به کار می‌گیرند و به رغم این که طبق قانون باید سه ماه دوره به کارگر آموزش دهند، این فرصت را به کارگر نمی‌دهند که مهارت لازم را کسب کند.
منبع آگاه درباره نحوه جذب نیرو و آموزش در کارخانه نساجی کویر سمنان می‌گوید: «طی چند ماهِ گذشته هر کارگر موظف است به صورت اجباری، بین شیفت‌های کاری، اضافه کار داشته باشد. یک کارگر در نساجی، دو روز صبح کاری، دو روز عصرکاری، دو شب شبکاری و دو روز استراحت دارد. مهندس هرشیفت، برای هر کارگر در هر ماه (حتی در روزهای استراحت) چند روز اجبارا اضافه کار در نظر می‌گیرد. به این صورت که کارگر صبح کاری که از شش صبح در کارخانه بوده، ساعت دو تایم کاری‌اش در صبح کاری دوم به پایان رسیده و فردا ظهر ساعت دو باید دوباره در محل کار حاضر شود. اما چون مهندس برایش اضافه کار اجباری در نظر گرفته، همان شب هم ساعت ۱۰باید در محل کار حاضر باشد و تا فردا شش صبح، یک شیفت شبکاری اجباری داشته باشد. در این شرایط، کارگران شش صبح، محل کار را ترک کرده و همان روز دو بعداز ظهر باز باید در شیفت خود حاضر باشد.»
به‌گفته او، به‌علت وجود هزاران بیکار، درکارخانه‌ی نساجی کویر سمنان به صورت مداوم و مستمر پذیرش نیرو وجود دارد:
«هر هفته سه شنبه‌ها، آقایان و روزهای چهارشنبه خانم‌ها در نگهبانی شرکت، برای پذیرش، فرم پر می‌کنند. اما همیشه ازهر ۱۰نفر نیروی وارد شده به قسمت آموزش شرکت، دست‌کم شش نفر در همان مراحل اولیه‌ی آموزش، ترک کار می‌کنند. علاوه بر سنگینی هوای سالن و شرجی و الیافی که توضیح داده شد، به علت حجم بالای فشار کاری، اپراتورهای آموزشی دوام نمی‌آوردند.»
به‌گفته او، آموزش‌هایی که از طرف شرکت برای دستگاه‌ها داده می‌شود، به‌هیچ‌وجه کافی نیست و زنان از سر اجبار تن به کار در چنین فضایی می‌دهند: «در چنین محیط آلوده و خطرناکی، فقط دوتا سه هفته به کارگرانِ تازه وارد آموزش داده می‌شود و از آنجایی که اکثر کارگرانِ زن، دختران ِمجرد یا زنانِ سابقا خانه‌داری هستند که تحت نیاز شدید مالی، حاضر به کار در این مجموعه شده‌اند، میزان ریسک پذیری کار بالاتر می‌رود و سوانح کاری افزایش می‌یابند.»
به‌نظر می‌رسد ناامنی شغلی و تبعیض جنسیتی، فشار مضاعفی را بر زنان شاغل در کارخانه نساجی کویر سمنان وارد کرده است.
برگرفته ای از سایت رادیو زمانه، ۲۰ نوامبر ۲۰۲۱