اواخر دهه هشتاد خورشیدی بود که پدیده فرونشست زمین‌های اطراف مجموعه جهانی تخت جمشید و نقش رستم، با مشاهده ترک‌هایی در اطراف و حریم این دو مجموعه، نظر کارشناسان را به خود جلب کرد. کم کم این ترک‌ها گسترش یافت و در پی بررسی‌های متعدد، مشخص شد هرچه به سمت روستاهای اطراف نزدیک می‌‌رود، عمق شکاف‌ها بیشتر و دهانه آنها باز‌تر می‌شود.
حالا بار دیگر کارشناسان میراث فرهنگی نسبت به شکاف‌های به وجود آمده در محوطه تخت جمشید هشدار می‌دهند و می‌گویند، زنگ خطر آسیب به این سایت باستانی و تاریخی بطور جدی به صدا در آمده است.
این پدیده اما در سال‌های گذشته هرگز جدی گرفته نشد و اواسط دهه ۹۰ خورشیدی مصیب امیری مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری وقت در استان فارس با بی‌مسئولیتی در سخنانی عجیب گفت که «ایجاد شکاف به دلیل خشکسالی‌های متعدد و فرونشست آب‌های زیر زمینی رخ داده که این موضوع ممکن است در هر منطقه از کشور و استان ایجاد شود و منحصر به مجموعه تخت جمشید نیست. بنابراین وجود چنین شکافی در محدوده مجموعه جهانی تخت جمشید و نقش رستم تهدید برای این مجموعه نیست!»
در نتیجه این چشم‌پوشی‌ها، امروز وضعیت فرونشست‌های محوطه تخت جمشید بحرانی‌تر از گذشته شده و هر لحظه خطر آسیب و یا حتی از بین رفتن این میراث جهانی ثبت شده در یونسکو، وجود دارد.
با توجه به کاهش شدید بارندگی و برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی در استان فارس، هم‌اکنون سد درودزن در چند کیلومتری تخت جمشید، کمتر از یک‌سوم ظرفیت خود ذخیره آب دارد. در حالی که باید ۹۰درصد آب آشامیدنی شهرستان مرودشت و ۳۰ درصد آب آشامیدنی شیراز را تامین کند.
بنا بر گزارش‌های منتشر شده، فاصله سد درودزن تا تخت جمشید حدود ۵۰ کیلومتر است، رودخانه کُر نیز خشک شده و حتی سد سیوند که آبگیری آن در دوره‌های گذشته به دلیل تهدید آرامگاه کوروش بزرگ بسیار خبرساز شده بود، امروز بطور کامل خشکیده است.
هم‌اکنون ۳۰هزار چاه مجاز و ۴۰هزار چاه غیرمجاز در اطراف تخت‌جمشید و محوطه‌های باستانی پیرامون آن شناسایی شده که برداشت آب از آنها، فرو ریختن محوطه و بقایای باستانی متعلق به دوره هخامنشی را در دشت مرودشت که به ثبت جهانی نیز رسیده است شدت می‌بخشد.
آنگونه که عزت‌الله رئیسی اردکانی استاد زمین‌شناسی دانشگاه شیراز عنوان کرده، «تأثیر فرونشست‌ها بر دیواره‌های نقش رستم و سطح آبرفتی شرق محوطه باستانی تخت‌جمشید کاملا مشهود است.»
بر مبنای گزارش‌های منتشرشده، ۷۰هزار حلقه چاه مجاز و غیرمجاز کشاورزی سفره‌های آب زیرزمینی در حریم تخت‌جمشید را می‌بلعند.
از عمده دلایل این خشکی‌ها و نابودی این میراث ارزشمند و باشکوه، اختصاص هزاران هکتار از زمین‌های اطراف تخت جمشید به کشت محصول آب‌بَر برنج است. با گسترش روزافزون کشت برنج، چاه‌های مجاز و غیرمجاز بیشتری در اطراف تخت جمشید سر باز کرده و هر لحظه که سفره‌های آب زیرزمینی، برای سیراب‌کردن شالیزارها بلعیده می‌شوند، فرونشست این محوطه تاریخی و فرهنگی ده‌ها بار بیشتر به مرحله بحران برگشت‌ناپذیر نزدیک می‌شود.
با این حال شرایط نامناسب اقتصادی باعث شده تا کشاورزان در دشت مرودشت به خاطر درآمدزا بودن کشت برنج، حاضر به تغییر کاربری زمین نباشند و برای دریافت سود حتی روزانه تا یک میلیون تومان دستمزد کارگر هم می‌پردازند.
عزت‌الله رئیسی اردکانی استاد زمین‌شناسی دانشگاه شیراز از جمله کارشناسانی است که بیش از یک دهه وضعیت فرونشست‌های تخت جمشید را رصد کرده و حتی طرحی برای همکاری سازمان زمین‌شناسی با پایگاه میراث جهانی تخت جمشید را با هدف بررسی وضعیت فرونشست این منطقه ارائه کرد که تا امروز به جایی نرسیده است.
عزت‌الله رئیسی با اشاره به اینکه فرونشست تخت جمشید بسیار وسیع است، می‌گوید: در نقش رستم نیز همین پدیده وجود دارد و موجب شده تأثیر آن در ۲۰ سانتی‌متر از دیواره‌های این اثر ارزشمند مشاهده شود. از طرفی به دلیل پایین رفتن سطح سفره‌های آب زیرزمینی در منطقه، شکاف‌های متعددی نیز در تخت جمشید ایجاد شده است.
وی این استدلال بی‌اساس را مبنی بر اینکه تخت جمشید در بستر سنگی احداث شده و فرونشست‌ها تأثیری بر آن ندارد، رد می‌کند و معتقد است که شرق تخت جمشید و صفه آن بر یک بستر آبرفتی احداث شده که فرونشست‌ها می‌تواند تأثیر مستقیم بر آنها بگذارد.
عزت‌الله رئیسی که به «پدر علم آب‌شناسی ایران» معروف است، از وجود یک شکاف ۲۰۰متری در تخت جمشید خبر می‌دهد و می‌گوید: «این شکاف بر بستر آبرفتی تخت جمشید ایجاد شده که حتی می‌تواند بستر آهکی تخت جمشید را نیز به دلیل جابجایی بستر آبرفتی تحت تأثیر قرار دهد؛ بنابراین بستر سنگی تخت جمشید نیز در خطر است.»
مریم دهقانی از دیگر کارشناسانی که سال‌ها در این زمینه تحقیق کرده، پیش از این گفته بود: «بر اساس تصاویر ماهواره‌ای حداکثر میزان فرونشست در اطراف تخت جمشید و نقش رستم در سال حدود ۲۵ سانتی‌متر و بطور متوسط ۱۰ تا ۱۵ سانتی‌متر است که بسیار نگران کننده است.»
وی با اشاره به اینکه تمهیدات اندیشیده شده غیراصولی است، گفته بود که هر سال با شن‌ریزه این ترک و شکاف‌ها پر می‌شود در حالی که سال بعد بازهم این شکاف‌ها ایجاد می‌شود.
به اعتقاد مریم دهقانی، باید هرچه سریع‌تر برای برون‌رفت از این مشکل تدابیری اتخاذ شود، چرا که با توجه به برداشت بی‌رویه آب بروز فاجعه دور از انتظار نیست.
برگرفته ای از سایت کیهان لندن، ۱۷ آوریل ۲۰۲۲