نسیم روشنایی
عملیات تبدیل آشوراده به گردشگری، آرام آرام با خشکاندن بخش‌هایی از تالاب و سواحل آشوراده آغاز شده است. گفت‌وگو با الهام هومین‌فرد در این باره که دستگاهای دولتی و شرکت‌های خصوصی چگونه به طمع منافع اقتصادی، کمر به نابودی معدود نقاط طبیعی باقی مانده در فلات ایران بسته‌اند.
محیط زیست ایران از اجرای سیاست‌های سودجویانه و مخرب بسیار آسیب دیده است. آشوراده نیز در این سال‌ها از تیغ پروژه‌های مخرب در امان نمانده است. «طرح منطقه نمونه گردشگری آشوراده» یکی از این طرح‌هاست که در دولت اول حسن روحانی با شرط ساخت و سازهای سبک برای طبیعت‌گردی مجوز گرفت.
این طرح اما در دولت دوم روحانی با شکایت ستاد مردمی نجات آشوراده «سمنا» و ورود دادستان کل کشور و نیز مصوبه «شورای عالی شهرسازی و معماری» متوقف و هر گونه ساخت وساز در ساحل بندرترکمن متوقف شد. اما چندی پیش در رسانه‌های داخلی نوشته شد که قرار است در سفر استانی ریاست جمهوری و با دستور مستقیم و ناگهانی او در سفر به گلستان اجرایی شود.
زمانه با دکتر الهام هومین‌فر، جامعه‌شناس، استادیار دانشگاه نورث‌وسترن، درباره این طرح و پیامدهای سفر ابراهیم رئیسی به استان گلستان گفت‌وگو کرده است. به گفته هومین‌فر اگر این طرح اجرایی شود ممکن است به نابودی منطقه و انقراض بسیاری از گونه‌ها در جزیره آشوراده منجر شود. او می‌گوید:
« متاسفانه عملیات تبدیل آشوراده به گردشگری نیز از هفته گذشته آرام آرام با خشکاندن بخش‌هایی از تالاب و سواحل آشوراده آغاز شده است. به عبارتی دستگاهای دولتی و شرکت‌های خصوصی به طمع منافع اقتصادی، کمر به نابودی معدود نقاط طبیعی باقی مانده در فلات ایران بسته‌اند.»
طرح منطقه نمونه گردشگری آشوراده که در دو دهه پیش مطرح شد، چگونه طرحی است و چه تاثیرات مخربی بر محیط زیست آن منطقه دارد؟
این طرح که بهتر است آن را طرح تجاری شدن تنها جزیره ایرانی دریای کاسپین دانست، از دو دهه پیش مطرح شده است. با توجه به اینکه اکوسیستم آشوراده یک اکوسیستم جزیره‌ای است، این طرح در صورت اجرا می‌تواند به نابودی منطقه و انقراض بسیاری از گونه‌ها در جزیره آشوراده منجر شود. این منطقه به همراه شبه جزیره میانکاله از بیش از ۵۰ سال پیش در زمره مناطق تحت حفاظت سازمان محیط زیست در آمد. اما از ۲۰ سال پیش که ما با سیاست‌های نئولیبرالیستی دولت‌های متفاوت در جمهوری اسلامی و تهاجم شدیدتر به محیط زیست روبه‌رو شده‌ایم، مدام توسط گروه‌های مختلف و جریانات سیاسی و نیز سازمان‌ها و نهادهای مختلف در معرض تصرف و تغییر کاربری بوده است.
خلیج گرگان و میانکاله زیستگاه ماهیان خاویاری دریای خزر و یکی از مهمترین زیستگاه‌های تنها پستاندار دریای خزر یعنی فوک خزری است که در صورت تبدیل این منطقه به گردشگری، و رفت و آمد مکرر و انباشت آلودگی‌ها می‌تواند به نابودی این گونه‌ها منجر شود.
علاوه بر این، ساحل آشوراده برای قرن‌های متمادی محل امن زمستان گذرانی پرندگان مهاجر بوده است که در صورت ساخت و ساز و آلودگی و تردد گردشگران انبوه دیگر مأمن پرنده‌ها نخواهد بود. این اقدامات منحصر به ایران نیست.
سیاست‌های نئولیبرالی در طبیعت سال‌هاست که با تبدیل منابع طبیعی و زیستگاهای چون آشوراده به کالایی پرسود با عناوینی چون حفاظت از محیط زیست، طرح‌های گردشگری و یا نیازهای آبی و پروژه‌های توسعه‌ای دست به غارت محیط زیست در سراسر جهان زده‌اند. نتیجه این رویکرد به منابع طبیعی، تشدید تغییرات اقلیمی و افزایش بلایا و مخاطراتی چون خشکسالی و سیل‌های سهمگین است.
برای جلوگیری از تجاری شدن آشوراده در آن زمان ستاد آشوراده به ابتکار مرحوم دکتر کاترین رضوی تاسیس شد. آیا مقاومت این ستاد تاثیر داشت؟
با روی کار آمدن دولت روحانی و پیگیری مجدد تبدیل جزیره آشوراده به گردشگری، با تلاش گروهی از فعالان محیط زیست ستاد مردمی نجات آشوراده تشکیل شد. ایده اولیه این کار توسط این گروه اجرایی شد و زنده یاد دکتر کاترین رضوی یکی از موسسین این ستاد بود. خانم‌ها مژگان جمشیدی ، روزنامه‌نگار پژوهشی و کارشناس محیط زیست، مه لقا کاشفی از اعضای جمعیت زنان مبارزه با آلودگی محیط زیست و آقای حامد پارسی از کانون عالی گسترش فضای سبز نیز از دیگر موسسین این ستاد بودند که هم اکنون نیز در شورای مرکزی این ستاد مشغول فعالیت هستند .
این گروه در سال ۱۳۹۳ شکل گرفت و موفق شد در مدت کوتاهی حمایت بیش از ۲۰۰ تشکل غیر دولتی محیط زیستی در ایران را جلب کند. این ستاد با تلاش اعضای خود و نیز مشاورانی چون زنده یاد دکتر محمد باقر صدوق که از مدیران بازنشسته سازمان محیط زیست بود موفق شد در همان روزهای نخست دستور توقف اجرای طرح گردشگری آشوراده را به‌مدت یکسال از سازمان بازرسی کل کشور اخذ کند.
متاسفانه خانم معصومه ابتکار که رئیس وقت سازمان محیط زیست بودند با اجرای این طرح غیر قانونی موافقت کرده بود. ایشان یکبار دیگر هم در دولت خاتمی با اجرای این طرح در آشوراده موافقت کرده بود که بعدها در سال ۱۳۸۷ این طرح با رفتن ابتکار از سازمان و پیگیری قوه قضاییه ایران ملغی شده بود. اما در دولت دهم، یازدهم و دوازدهم و نیز دولت اخیر ایران که دولت سیزدهم است مکررا، هم سازمان محیط زیست و هم دولت ایران با حمایت برخی افراد ذی نفوذ در تلاش برای تصاحب اراضی این جزیره به بهانه گردشگری بوده است. این بهانه‌ها در دیگر بحران‌های محیط زیستی هم قابل رویت است، مانند بهانه نیاز به آب برای فلات مرکزی و تخریب منابع آبی خوزستان و چهارمحال به نام پروژه‌های توسعه‌ای و سد سازی‌ها.
حمایت مالی و اجتماعی زنده یاد کاترین رضوی از ستاد مردمی نجات آشوراده از سال ۱۳۹۶بیشتر شد و آنجایی که این ستاد برای شکایت قضایی به صرف هزینه برای وکیل و کارشناس رسمی دادگستری نیاز داشت ، ایشان علاوه بر حمایت‌های اجتماعی، همیشه از نظر مالی نیز آماده همکاری بود. یاد کاترین رضوی همیشه در محیط زیست ایران سبز و ماندگار است.
در دولت دوازدهم، ستاد مردمی نجات آشوراده علیه روسای سازمان محیط زیست به دادگاه شکایت کرد و با پیگیری‌های متعدد و تهیه گزارش‌های متعدد کارشناسی و اخذ نظرات متخصصان دانشگاهی موفق شد بار دیگر دستور توقف این طرح را در زمان ریاست رئیسی بر قوه قضاییه ایران بگیرد.
اما با روی کار آمدن رئیسی به‌عنوان رئیس جمهور او اکنون خودش دستور اجرای طرح گردشگری را در این جزیره داده و علاوه بر اینکه بخش‌هایی از اراضی ذخیره گاه زیستکره میانکاله را برای احداث پتروشیمی در جنوب میانکاله به یک مجرم و ابر بدهکار بانکی واگذار کرده ، در همان واپسین روزهای سال ۱۴۰۰ دستور اجرای گردشگری آشوراده هم صادر کرد و متاسفانه اکنون مجری طرح به بهانه لایروبی خلیج گرگان در صدد خشک کردن تالاب و سواحل آشوراده برای استقرار سازه های گردشگری در این منطقه است و متاسفانه سازمان محیط زیست ایران نیز سکوت کرده است.
این سکوت که جواز اجرای این تخریب شدید محیط زیستی است نشان می‌دهد که به‌صورت سیستماتیک ارگان‌های دولتی و خصوصی با تجارت منابع طبیعی و اکوسیستم ایران به نفع گروهای اقتصادی خاص و با هزینه‌های هنگفت اجتماعی و محیط زیستی در حال انباشت سرمایه هستند.
آیا نهادهای زیست‌محیطی و مردمی دیگری نیز مقابل این طرح ایستادند؟
در سال‌های گذشته، عمدتا جمعیت زنان مبارزه با آلودگی محیط زیست و کانون عالی گسترش فضای سبز و حفظ محیط زیست ایران بود که همیشه مخالف اجرای این طرح در آشوراده بود . اجرای طرح گردشگری آشوراده و تلاش بنیاد مستضعفان در همان سال‌ها با همکاری اداره ثبت اسناد ایران برای صدور سند مالکیت جزیره آشوراده به نام محمدرضا یزدان‌پناه، مالک یک شرکت خصوصی و از دوستان حسین مرعشی نخستین بار توسط مژگان جمشیدی روزنامه‌نگار محیط زیست در سال ۱۳۸۲ افشا شد.
او با تهیه اخبار و گزارش‌های متعدد در رسانه‌های ایران در همان زمان و انتشار تصویر سند صادر شده از فروش ۳۸۰ هکتار از اراضی جزیره آشوراده توسط بنیاد مستضعفان به قیمت ۱۹ میلیون تومان پرده برداشت و با افشای این پرونده در رسانه‌ها، حساسیت فعالان محیط زیست ایران را به موضوع جلب کرد. مژگان جمشیدی در سال ۱۳۹۳ پس از اینکه خانم ابتکار رییس وقت سازمان محیط زیست برای دومین بار در دهه اخیر با اجرای طرح گردشگری آشوراده موافقت کرد و در حالیکه به‌عنوان مشاور معاون سازمان محیط زیست مشغول به‌کار بود، از سمت خود استعفا داد و شروع به افشاگری درباره توافق غیرقانونی سازمان محیط زیست با سازمان میراث فرهنگی کرد. رسانه‌های ایران نیز در این مدت تا حد زیادی با انتشار این اخبار موفق شدند موجب ایجاد حساسیت عمومی در جامعه محیط زیستی کشور شوند و همین امر با تلاش فعالان محیط زیست منجر شد تا امروز این طرح اجرایی نشود.
اما متاسفانه به‌نظر می رسد دیگر هیچ کدام از این رسانه‌ها و فعالان محیط زیست یارای مقابله با موتور تخریب رئیسی را ندارند. به نظر می‌رسد اگر بین فعالین محیط زیست ایران و اجتماعات محلی برای مقابله با این موتور مخرب محیط زیست همبستگی پیدا نشود، محیط زیست ایران و فعالین آن به نفع اقتصادی گروها و طبقات خاص، قربانیان اصلی این تجارت با طبیعت هستند.
نقش سازمان محیط زیست در این میان چه بود؟
سازمان حفاظت محیط زیست که به‌موجب قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست می‌بایست جلوی هرگونه تخریب و آلودگی محیط زیست به ویژه در مناطق تحت حفاظت را بگیرد متاسفانه دوبار در سال ۱۳۸۴ و سال ۱۳۹۳ ، و هر بار در زمان ریاست معصومه ابتکار در این سازمان، با عقد یک تفاهم‌نامه با رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران، با اجرای طرح گردشگری در ۳۸۰ هکتار از اراضی جزیره آشوراده موافقت کرد.
در حالیکه این منطقه سال‌هاست یکی از زیستگاه‌های حفاظت شده ایران است که حتی اگر هم قرار بود طبیعت‌گردی در آن اجرایی شود می بایست با رویکرد یک مدیریت پایدار و اجتماعی، منافع محیط زیست در اولویت قرار گیرد و منافع اقتصادی آن (با در نظر گرفتن پایداری محیط زیست) مستقیما عاید ساکنان بومی جزیره می شد نه افراد قدرتمند و شرکت‌های وابسته به مقامات کشوری و استانی و ائمه جمعه گلستان. اما سازمان محیط زیست هر بار ترجیح داد این منطقه را عینا در اختیار پیمانکاران، سرمایه‌گذاران و افراد ذی نفوذ منتسب به دولت و حکومت قرار دهد تا آنها با اجرای طرح گردشگری انبوه، رویای شان را در تبدیل آشوراده به کیش دوم ایران عملیاتی کنند. در نتیجه کوتاهی و حتی تخلف سازمان محیط زیست در طی ۲۰ سال اخیر در این مورد کاملا مشهود بوده است. به عبارتی سازمان محیط زیست تسهیلگر تخریب محیط زیست ایران به نفع گروهای خاص اقتصادی است.
در اسفند ماه سال گذشته رییس جمهوری، در سفر به استان گلستان وعده داد با برداشتن موانع قانونی، “طرح گردشگری آشوراده را اجرایی می‌کند. آیا این امکان دارد؟
بله متاسفانه رئیسی چنین وعده‌ای را داد. ایشان یک هفته بعد از این بازدیدش از آشوراده کلنگ پتروشیمی میانکاله را هم در جنوب تالاب بین المللی میانکاله به زمین زد که متاسفانه علی رغم وعده‌ها و دستورات مختلف مقامات قضایی ایران اما عملا این پروژه در دست اجراست و متاسفانه عملیات تبدیل آشوراده به گردشگری نیز از هفته گذشته آرام آرام با خشکاندن بخش‌هایی از تالاب و سواحل آشوراده آغاز شده است. به عبارتی دستگاهای دولتی و شرکت‌های خصوصی به طمع منافع اقتصادی، کمر به نابودی معدود نقاط طبیعی باقی مانده در فلات ایران بسته‌اند.
به نظر شما وظیفه مردم و نهادهای مردمی برای حفاظت از محیط زیست این جزیره چیست؟.
مردم، فعالین، و نهادهای غیر دولتی به‌ویژه در حوزه محیط زیست می‌بایست با رویکردی انتقادی مطالبه‌گر باشند. درست است که در ایران امکان مطالبه‌گری و توقف اقدامات خلاف دولت‌ها در حوزه محیط زیست به‌سختی میسر است و تا به امروز برخوردهای قضایی و امنیتی زیادی حتی با فعالان محیط زیست ایران صورت گرفته، اما تجربه نشان داده آنجا که همبستگی بین آنها شکل گرفته برای توقف برخی اقدامات غیر قانونی و تخریب‌ها ولو موقتی، مفید واقع شده است.
فراموش نکنیم که این پروژه‌‌ها سال‌ها در خوزستان اجرایی شد و یکی از پرآب‌ترین و سبزترین نقاط تاریخی ایران را به فقیرترین و کم آب‌ترین منطقه تبدیل کرد. به نظر می‌رسد سودجویی از طبیعت به دنبال نقاط بکری می‌گردد و آشوراده یکی از این نقاط است. ما نیاز به اقدامی ملی و بین‌المللی برای حفظ باقی مانده طبیعت فلات ایران از چنگال این سودجویی را داریم.
شاید اعتراض‌های محیط زیستی و اقدامات جمعی فعالین محیط زیست و اجتماعات محلی تنها راه نجات این جزیره از دست سودجویان طبیعت و سیاست‌های نئولیبرالیستی دولت ایران در عرصه محیط زیست باشد.
برگرفته ای از سایت رادیو زمانه،۲۰ می ۲۰۲۲