سایه رحیمی
اکبر گلپایگانی، معروف به گلپا، که روز شنبه ۱۳ آبان در ۹۰ سالگی چشم از جهان فروبست، وصیت کرده بود در گورستان تاریخی و فرهنگی ظهیرالدوله و در جوار یار دیرینه‌اش مرتضی محجوبی به خاک سپرده شود؛ اما گلرخ گرایلی، همسر این هنرمند فقید، از پیگیری‌های بدون نتیجه برای خاکسپاری گلپا در ظهیرالدوله خبر داد و گفت که مسئولان خانه موسیقی گفته‌اند چنین امکانی وجود ندارد. به این ترتیب، پیکر گلپا روز سه‌شنبه ۱۶ آبان برای خاکسپاری در قطعه هنرمندان بهشت‌زهرا بدرقه شد و درهای گورستان نام‌آشنای ظهیرالدوله همچنان به روی مردم و یکی دیگر از نام‌آوران هنر و فرهنگ ایران بسته ماند.
سربالایی دربند؛ از میرزا علی‌خان تا فروغ فرخزاد
اگر از میدان تجریش وارد خیابان دربند شوید، پس از حدود نیم ساعت پیاده‌روی در این خیابان سربالایی به کوچه باریکی می‌رسید که نبش آن گورستان ظهیرالدوله قرار دارد. گورستانی که پیشینه‌اش به دوران قاجار بازمی‌گردد و حالا خانه ابدی شمار زیادی از نام‌آوران هنر و فرهنگ ایران است؛ از فروغ فرخزاد گرفته تا ابوالحسن خان صبا و ملک‌الشعرای بهار.
این گورستان ابتدا خانه و خانقاه میرزا علی‌خان دولوی قاجار، ملقب به ظهیرالدوله بود. پدرش محمدناصرخان، وزیر دربار ناصرالدین‌شاه و خود او نیز داماد شاه قاجار بود که پس از پدر به سمت وزیر تشریفات خاصه دربار منصوب شد.
ظهیرالدوله پایه‌گذار نمایش و ارکستر ملی در ایران بود و نخستین کنسرت ایرانی را با همکاری شماری از بزرگان شعر و موسیقی برگزار کرد. او که پیش از مرگ خانه و خانقاهش را وقف انجمن اخوت کرده بود، پس از مرگ در گورستان قدیمی مجاور خانقاهش در خیابان دربند کنونی به خاک سپرده شد؛ جایی که اکنون به نام گورستان ظهیرالدوله مشهور است.
میرزا علی‌خان ظهیرالدوله در میان هنرمندان و سیاستمداران محبوبیت داشت و همین موضوع یکی از دلایلی بود که موجب شد دیگر نام‌آوران نیز مایل باشند پس از مرگ در گورستان ظهیرالدوله به خاک سپرده شوند.
حالا دورتادور این گورستان سنگ‌‌قبرهای بزرگ و کوچک متعلق به بزرگان هنر، فرهنگ، علم و سیاست خودنمایی می‌کنند و قدم زدن در ظهیرالدوله به گذر از دالان تاریخ فرهنگ و هنر معاصر ایران می‌ماند که زیر سایه درختان انبوه و پرشاخ‌و‌برگش و بر سنگ قبرها، نام‌هایی به چشم می‌خورند که یکی از یکی مشهورترند.
ایرج میرزا، شاعر و روشنفکر ایرانی و درویش‌خان، استاد موسیقی سنتی ایرانی، نخستین نام‌آورانی بودند که پس از میرزا علی‌خان، در ظهیرالدوله به خاک سپرده شدند. پس از آن نیز مهمانان دیگر یکی پس از دیگری فرا رسیدند. ملک‌الشعرای بهار، مرتضی محجوبی، فروغ فرخزاد، ابوالحسن صبا، رهی معیری، روح‌الله خالقی، حسین یاحقی، رشید یاسمی، قمرالملوک وزیری و حبیب سماعی از دیگر مشاهیری‌اند که در ظهیرالدوله به خاک سپرده شده‌اند.
علاوه بر مشاهیر فرهنگ و هنر، شمار قابل‌توجهی از صاحب‌منصبان و سیاستمداران بنام نیز در ظهیرالدوله دفن شده‌اند. صفاالدین تبرائیان در کتاب «چهره‌هایی در خاک» درباره گورستان ظهیرالدوله می‌نویسد که تعداد در خاک‌خفتگان این آرامستان ۵۸۱ نفرند. مزار علی‌خان ظهیرالدوله، دختر و دامادش کنار هم است و فرشته حاجب و ناصرقلی، نوه‌های ظهیرالدوله، نیز در همین گورستان مدفون‌اند.
گورستان ظهیرالدوله پس از وقوع انقلاب اسلامی
گورستان ظهیرالدوله را سال‌ها متولیان آن که اعضای انجمن اخوت و خانواده میرزا علی‌خان بودند، اداره می‌کردند. درویش رضا، آخرین بازمانده این انجمن، سال ۱۳۶۶ از دنیا رفت و سپس همسر و پسرش اداره گورستان را برعهده گرفتند.
پس از وقوع انقلاب اسلامی، نهادهای حاکمیتی مانند ستاد اجرایی، سازمان اوقاف، بنیاد مستضعفان و کمیته امداد بسیاری از املاک و دارایی‌های مردم را مصادره کردند. در این میان گورستان ظهیرالدوله نیز که از پیش وقف شده بود، به سازمان اوقاف رسید اما این سازمان در راستای بهره‌برداری از ظرفیت‌های گردشگری این گورستان تاریخی هیچ اقدامی انجام نداد و با طرح این ادعا که ظهیرالدوله متولی خصوصی دارد، از ساماندهی این گورستان تاریخی خودداری کرد. حال آنکه شواهد آشکار می‌کند این بی‌اعتنایی دلیل دیگری داشت.
هریک از مشاهیر فرهنگ و هنر معاصر که در ظهیرالدوله خفته‌اند، نماینده بخشی از جریان روشنفکری و دگراندیشی در ایران معاصر به شمار می‌روند لذا اجتماع طرفداران آن‌ها در این گورستان تاریخی خطری بالقوه برای حکومت محسوب می‌شود؛ بنابراین تصمیم بر این شد که مسئولان با سلب مسئولیت از خود، مشکلات موجود این گورستان را به متولیان نسبت دهند.
حالا فعالان میراث فرهنگی می‌گویند نه‌تنها این گورستان با شرایط فعلی امکان پذیرش گردشگران را ندارد، بلکه به دلیل بی‌توجهی و فرسودگی، خطر از بین رفتن آن بسیار است.
گورستان ظهیرالدوله سال ۱۳۷۷ هم‌زمان با سالگرد درگذشت ملک‌الشعرای بهار در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد اما میراث فرهنگی در دولت‌های مختلف جمهوری اسلامی در جهت بازپس‌گیری آن از اوقاف اقدام موثری انجام نداد. پیش‌تر رئیس اداره اوقاف و امور خیریه شمیرانات به روزنامه فرهیختگان گفته بود استفاده از ظرفیت‌های گردشگری ظهیرالدوله نیازمند تفاهم میان اداره اوقاف، شهرداری و اداره کل میراث فرهنگی استان تهران است.
طی سال‌های پس از انقلاب، ظهیرالدوله بارها به طور کامل بسته شد و در مواقعی هم که باز بود، بازدید از آن به صورت محدود امکان‌پذیر بود. این گورستان یک بار هم زمستان سال ۱۳۹۰، هم‌زمان با سالگرد فروغ فرخزاد، به دلایل نامعلوم بسته شد. حدود یک سال بعد از آن نیز به صورت محدود و مشروط به روی بازدیدکنندگان باز شد؛ به طوری که زنان فقط صبح روزهای یکشنبه و مردان فقط عصر روزهای یکشنبه می‌توانستند برای بازدید مراجعه کنند.
وقتی اعتراض‌ها به این تصمیم بالا گرفت، اداره اوقاف با سلب مسئولیت از خود ادعا کرد که این محدودیت را نگهبانی که در ظهیرالدوله زندگی می‌کند، اعمال کرده است و به این اداره ارتباطی ندارد.
حدود یک دهه پیش، احمد حکیمی‌پور، عضو سابق شورای شهر، گفته بود که در حال مذاکره با اداره اوقاف و امور خیریه برای تبدیل این آرامگاه به یکی از جاذبه‌های گردشگری تهران است اما حالا که نزدیک به ۱۰ سال از این خبر می‌گذرد، ظهیرالدوله به مرز ویرانی و فرسودگی رسیده و همچنان به‌صورت محدود پذیرای بازدیدکنندگان است و برای بزرگان هنر و موسیقی ایران از جمله گلپا هم جایی ندارد.
برگرفته ای از سایت ایندیپندنت فارسی، ۸ نوامبر ۲۰۲۳