۲۵ مهر ۱۳۱۸: ۸۱ سال پیش در چنین روزی محمد فرخی یزدی در تهران درگذشت: “تا که آزادی بود در بند، در بندیم ما”.
میرزا محمد فرخی در سال ۱۲۶۸ در یزد زاده شد. پدرش کشاورز بود و سمساری داشت: “مباهاتی که من دارم زدهقان‌زادگی دارم”. او پس از آموختن مقدمات فارسی و عربی به دبیرستان میسیونرهای انگلیسی “مرسلین” رفت.۱۵ ساله بود که به خاطر یک شعر انتقادی اخراج شد و از ادامه تحصیل بازماند.
مدتی کارگر پارچه‌بافی بود و چندی در یک نانوایی کار می‌کرد. ۲۲ ساله بود که به فرماندار یزد انتقاد کرد:
“خود تو میدانی نیم از شاعران چاپلوس
کز برای سیم بنمایم کسی را پای بوس”.
فرماندار او را به زندان انداخت و لبانش را دوخت:
“شرح این قصه شنو از دو لب دوخته‌ام
تا بسوزد دلت از بهر دل سوخته‌ام”.
پس از دو ماه توانست از زندان رهایی یابد و به تهران برود و به آزادی‌خواهان بپیوندد. ۳۲ ساله بود که روزنامه “طوفان” را گشود و در کنار سروده‌های انقلابی مطالب تندی علیه خودکامگی و سرسپردگی دولت‌های وقت نوشت:
“خوب و بد را صفحه “طوفان” نماید منعکس
زآنکه این لوح درخشان کمتر از آیینه نیست”.
او توانست “طوفان” را با وجود ۱۵ بار توقیف هفت سال منتشر کند. ۳۹ ساله بود که از سوی مردم یزد به عنوان نماینده به مجلس شورا راه یافت و در زمانی که کسی جرأت مخالفت با شاه وقت را نداشت به همراه نماینده رشت اقلیت مجلس را تشکیل داد.
۴۱ ساله بود که از بیم جانش به شوروی گریخت و از آنجا به آلمان رفت و در روزنامه “پیکار” به انتقاد تند از رژیم خودکامه وقت ادامه داد. دو سال پس از آن فریب “امنیت جانی” وزیر دربار وقت را خورد و به تهران بازگشت و دیری نپایید که به بهانه عدم پرداخت بدهی به زندان افتاد. در زندان هم به سرودن غزل‌های سیاسی ادامه داد و یکی از آخرین و بهترین شعرهایش را بر دیوار زندان قصر نوشت:
“سوگواران را مجال بازدید و دید نیست
بازگرد ای عید از زندان که ما را عید نیست”.
از آنجا که او غزل را برای بیان احساسات و روشنگری‌هایش برگزیده به شعارهای سیاسی و حزبی هم رنگ شعر بخشیده حتا آنجا که پرداخت واژه‌ها کاملا درست نباشد:
“توده را با جنگ صنفی آشنا باید نمود
کشمکش را بر سر فقر و غنا باید نمود”.
سرانجام از آنجا که از مرام خود دست نکشید و به سرسپردگی تن نداد در بیمارستان زندان به او آمپول هوا تزریق کردند.
فرخی یزدی در ۵۰ سالگی در تهران کشته شد.
برگرفته ای سایت صدای آلمان (دویچه وله) به زبان فارسی، ۱۶ اکتبر ۲۰۲۰