۲۶ آذر ۱۲۳۹ :۱۶۰ سال پیش در چنین روزی حسن رشدیه در تبریز زاده شد: «مرا در راهرو مدرسه به خاک بسپارید تا مزارم لگدکوب دانش‌آموزان باشد.»
پدر میرزا حسن تبریزی رشدیه از مجتهدان سرشناس زادگاهش بود و فرزندش را خود در رشته‌های دینی و زبان و ادبیات فارسی و عربی آموزش داد.
او نخست به راه پدر رفت تا جایی که یک بار مظفرالدین‌شاه در زمان ولیعهدی پشت سر او نماز خواند. ۲۲ ساله بود که برای تکمیل تحصیلات فقهی به سوی نجف حرکت کرد.
پسرش روایت کرده که سر راهش چند روزی در استانبول مانده و در روزنامه‌ای خوانده بود که “در اروپا از هر هزار نفر ده تن بیسوادند و در کشور ما از همین تعداد تنها ده تن سواد دارند”.
از این سخن چنان متأثر شد که به جای نجف به بیروت و قاهره رفت و به جای تحصیل فقه، دو سال و نیم در دانش‌سراهای آن شهرها علوم تربیتی دبستانی خواند و یک سال در استانبول آموخته‌هایش را به کار بست و تجربه اندوخت.
۲۵ ساله بود که به پایتخت ارمنستان رفت و نخستین دبستان ایرانی را برای هم‌میهنانش گشود و چون در استانبول به مدرسه‌های نوین “رشدیه” می‌گفتند، همان نام را بر دبستانش نهاد؛ نامی که بعدها نام خانوادگی خودش هم شد.
۲۷ ساله بود که به تبریز بازگشت و نخستین دبستان نوین “رشدیه” را در آنجا گشود ولی خشک‌اندیشان مدرسه او را ویران و چند آخوند او را تکفیر کردند.
می‌گفتند، “چوب و فلک را از مجلس درس برداشته و شاگردان را در برابر معلم جسور کرده است”.
او شش بار دیگر دبستانش را ساخت و حتا دخترانش را با لباس پسرانه به مدرسه برد، ولی هر بار ساختمان دبستان را ویران کردند و آن را “تبلیغ مسیحیت” خواندند.
او برای نخستین بار در کنار خواندن و نوشتن فارسی زبان آذری را به واحدهای درسی افزود و کتاب “وطن دیلی” رابرای آموزش دبستانی این زبان نوشت.
۳۷ ساله بود که به دعوت صدراعظم وقت امین‌الدوله به تهران رفت و مدرسه رشدیه را در آنجا گشود و برای نخستین بار جرأت کرد از میز و نیمکت و تخته سیاه که از سوی خشک‌اندیشان “آلات تبلیغ کفر” قلمداد می‌شد، استفاده کند.
او ۱۶ کتاب آموزشی دبستانی تألیف کرد که ماندگارترین آنها “بدایة التعلیم”، “کفایت التعلیم” و “نهایت التعلیم” برای کلاس‌های اول تا سوم بودند.
افزون بر اینها برای یادگیری واژگان، “الفبای صوتی” را به همان ترتیبی که واژه‌ها را بخش می‌کنند، پیشنهاد کرد و برای تشویق دانش‌آموزان نخستین شعرهای کودکانه را سرود:
“هر آن کو پی علم و دانایی است
بداند که وقت صف‌آرایی است”.
حسن رشدیه در ۸۴ سالگی در تهران درگذشت.
برگرفته ای از سایت صدای آلمان (دویچه وله) به زبان فارسی، ۱۸ دسامبر ۲۰۲۰