سند همکاری بین ایران و چین که با عنوان همکاری‌های راهبردی ۲۵ ساله معروف شده روز شنبه هفتم فروردین در تهران به امضای وانگ یی و محمدجواد ظریف، وزیران خارجه دو کشور، رسید.
وانگ یی ساعاتی پیشتر با حسن روحانی، رئیس جمهور ایران، و علی لاریجانی، مسئول پیگیری این توافق، دیدار کرده بود.
موضوع این توافق چند سالی است که بر سر زبان‌هاست اما در این مدت دریغ از یک سطر توضیح روشن و دقیق مقام‌های جمهوری اسلامی درباره جزییات این توافق. آنچه آنها در این مدت گفته‌اند یا تکذیب و انکار بوده یا اظهاراتی کلی و غیرشفاف.
آنچه در سالیان اخیر درباره این توافق به طور جسته و گریخته شنیده و منتشر شده مربوط به دو سه افشاگری درباره واگذاری جزیره کیش به چینی‌ها و همچنین یک گزارش در نشریه‌ای بریتانیایی می‌شود.
اواسط سال ۹۸ شمار زیادی از مقام‌های جمهوری اسلامی، بدون اشاره مستقیم، گزارش منتشرشده در یک رسانه را تکذیب کرده‌اند. فهرست این مقام‌ها هم از وزیر خارجه جمهوری اسلامی گرفته تا سخنگوی دولت، رئیس دفتر رئیس جمهور، سخنگوی وزارت خارجه و دیگران را شامل می‌شد.
این رسانه در واقع «پترولیوم اکونومیست» بود که در ۱۲ شهریور ۹۸ به جزییاتی از توافق ۲۵ ساله ایران و چین اشاره کرد.
سایمن واتکینز، نویسنده این مقاله، جزییات توافق را به نقل از یک منبع نزدیک به وزارت نفت ایران این گونه شرح داد: در طول این ۲۵ سال، و عمدتا در پنج سال نخست، چین مجموعا ۴۰۰ میلیارد دلار در ایران سرمایه‌گذاری می‌کند (۲۸۰ میلیارد دلار در نفت و گاز و پتروشیمی – ۱۲۰ میلیارد دلار در بخش‌های دیگر به ویژه صنعت راه و حمل و نقل) و در مقابل، ایران نفت و گاز و پتروشیمی خود را با تخفیف‌های گسترده به چین می‌دهد، پول آن را به یوآن و با تعویق دو ساله دریافت می‌کند، اولویت را در تمامی پروژه‌ها همواره به شرکت‌های چینی در ایران می‌دهد و به چین اجازه می‌دهد تا پنج هزار نیروی امنیتی‌اش را برای حفاظت از پروژه‌هایش در ایران مستقر کند.
مقام‌های جمهوری اسلامی تاکنون یک سطر از پیش‌نویس توافق یا حتی جزییات مربوط به مذاکرات را منتشر نکرده‌اند؛ با این حال برخی رسانه‌های ایران گفته‌اند به متن این قرارداد دست یافته‌اند.
نخستین بار وبسایت «انصاف نیوز» ۱۸ تیر ۹۹ متنی را به عنوان «ویرایش نهایی برنامه همکاری‌های جامع ایران و چین» منتشر کرد. البته انصاف نیوز توضیح داده بود که این متن مربوط به قبل از تصویب در هیات دولت است و اینکه آیا تغییری در آن رخ داده یا خیر مشخص نیست.
این متن شامل ۱۸ صفحه بود و برخی رسانه‌های غربی، از جمله نیویورک تایمز، نیز بعدا از سندی ۱۸ صفحه‌ای سخن گفتند.
در سال‌های اخیر دست‌کم سه تن از مقام‌های جمهوری اسلامی به مفادی از این توافق مخفی اشاره کرده و از پنهانکاری‌ها در این باره انتقاد کرده‌اند:
– حسن نوروزی، نماینده وقت مجلس، ۲۲ اسفند ۹۷ گفت درباره «واگذاری جزیره کیش به چینی‌ها» به رئیس جمهور تذکر کتبی داده است. به گفته نوروزی، مذاکراتی از سوی دولت در حال انجام بود که جزیره کیش به مدت ۲۵ ساله به چینی‌ها واگذار شود.
– محمود احمدی‌نژاد، رئیس جمهوری سابق ایران، ۷ تیر ۹۹ گفت: «در حال مذاکره هستند و می‌خواهند یک قرارداد جدید ۲۵ ساله با یک کشور خارجی منعقد کنند و هیچکس هم خبر ندارد. مگر شما مالک کشور هستید که بدون اطلاع ملت و از کیسه ملت به دیگران می بخشید؟»
– سه هفته پس از آن، یعنی ۲۷ تیر ۹۹، محمود احمدی بیغش، نماینده وقت مجلس، در مصاحبه‌ای گفت دادن اختیار تام جزایر ایرانی به چینی‌ها صحت دارد. بلافاصله پس از آن، وزارت خارجه جمهوری اسلامی سخنان این نماینده را تکذیب کرد. به دنبال آن، بیغش ناچار شد با انتشار ویدئویی حرف‌های قبلی خودش را «کذب محض» بخواند.
نخستین بار که موضوع «روابط استراتژیک ۲۵ ساله» بین ایران و چین به صورت عمومی مطرح شد حدود پنج سال پیش بود. شی جین‌پینگ، رئیس جمهوری چین، در سفر به تهران سوم بهمن ۱۳۹۴ با علی خامنه‌ای دیدار کرد و دو طرف به موضوع همکاری راهبردی ۲۵ ساله اشاره کردند.
پس از آن رویدادهای دیگری رخ داد که از بین آنها این موارد شایان ذکر است.
– علی لاریجانی، رئیس وقت مجلس شورای اسلامی، اول اسفند ۹۷ با سفر به پکن، با رئیس جمهوری چین دیدار کرد.
– لاریجانی مرداد ۹۸ در دیدار با یک مقام چینی در تهران گفت در سفرش به پکن، رئیس جمهور چین بر تدوین برنامه ۲۵ ساله تاکید کرد و ایران این برنامه را «از منظر خود تدوین کرده و برای تبدیل این برنامه به سند راهبردی مشترک باید با طرف چینی مذاکره کنیم».
– ظاهرا ایران پیش‌نویس مد نظر خود را یک ماه بعد، شهریور ۹۸، به پکن ارائه داد و پکن نیز آخرین نظرات خود را فروردین ۹۹ به ایران ابلاغ کرد. سرانجام هیات دولت ایران اول تیر ۹۹ این سند را تایید کرد.
اکنون این سند در تهران به امضای وزیران خارجه دو طرف رسیده است.
در تمامی این مراحل هیچ مقام جمهوری اسلامی حاضر نشد توضیحی درباره این توافق (بجز انکار و تکذیب یا کلی‌گویی) به ایرانیان بدهد. محمدجواد ظریف حتی حاضر شد برای چینی‌ها درباره این توافق بنویسد اما ایرانیان از توضیح مشابه محروم بوده‌اند. ظریف حدود یک سال و نیم پیش که رهسپار چین بود، قبل از ورود به پکن مقاله‌ای در نشریه چینی گلوبال تایمز نوشت.
پنهانکاری‌ها تا آنجا بود که خبرگزاری تسنیم چند ماه پیش در تحلیلی نوشت دوره پنج‌ساله پیشا-توافق بین دو کشور عملا آغاز شده و امضای قرارداد ده میلیارد دلاری بین بانک مرکزی ایران و موسسه عظیم «سیتیک تراست» چین در همین راستا صورت گرفت.
ناظران و تحلیلگران برای توضیح انگیزه‌های ایران و چین برای دستیابی به این توافق دو دیدگاه مختلف را مطرح کرده‌اند؛ عده‌ای به مواضع علی خامنه‌ای در «نگاه به شرق» و تلاش او برای نزدیکی بیشتر به سوی چین و روسیه اشاره کرده‌اند و برخی دیگر نیز با غیرمهم دانستن انگیزه ایران، به طرح جهانی چین برای نظم نوین مورد نظر خود در قالب برنامه «یک کمربند، یک راه» پرداخته‌اند.
طرفداران دیدگاه دوم در سال‌های اخیر بارها گفته‌اند در این توافق یا در موارد مشابه، موضوع چین است نه ایران.
چین از سال ۲۰۱۳ با تمام قوا به سوی اجرای طرح «یک کمربند، یک راه» می‌رود. این نام اشاره به کمربند «راه ابریشم جدید» و راه «مسیر دریایی راه ابریشم» دارد.
بر اساس این طرح بلندپروازانه، چین در زیرساخت‌های اقتصادی بیش از ۶۰ کشور جهان سرمایه‌گذاری می‌کند و هژمونی اقتصادی – نظامی خود را قاطعانه بر این کشورها تثبیت می‌کند.
در سال‌های اخیر شمار بسیار زیادی از استراتژیست‌ها و تحلیلگران با اشاره به اینکه کشورهای طرف قرارداد چین توان اجرای تعهدات خود را نخواهند داشت و تمامی قراردادها نیز غیرشفاف است، نسبت به تلاش چین برای برپایی استعمار جدید هشدار داده‌اند.
علی لاریجانی و محمدجواد ظریف در سخنان خود درباره توافق بین دو کشور بارها به صورت مبهم به طرح «یک کمربند، یک راه» اشاره کرده‌اند. گام‌های جدی مذاکرات بین دو کشور نیز پس از سال ۹۶ و حضور علی طیب‌نیا، وزیر اقتصاد وقت ایران، در همایش «راه ابریشم جدید» در چین شتاب گرفت.
در این میان محمدحسین ملائک، سفیر سابق ایران در چین، نیز گفته است پیشنهاد همکاری راهبردی ۲۵ ساله ابتدا در سفر شی جین‌پینگ به تهران مطرح شد «اما چون در آن زمان دولت وقت برجام را امضا کرده بود آلترناتیوهای دیگری مانند اروپا را داشت و این پیشنهاد انجام نشد». به گفته ملائک، ایران در دوره دونالد ترامپ بار دیگر به فکر این همکاری افتاد و محمدجواد ظریف در سفر به پکن موضوع را به چینی‌ها گفت.
برگرفته ای از سایت ایران وایر، ۲۸ مارس ۲۰۲۱