آمارهای دولتی می‌گویند یک سوم جمعیت ایران زیر خط فقر قرار دارد. خط فقر مسکن شدیدتر است. ۴۰ درصد جمعیت کل کشور و ۷۰ درصد جمعیت تهران زیر خط فقر مسکن هستند. گسترش فقر یک پدیده جدید را به همراه داشته است؛ ترک سکونتگاه و پناه بردن خانوادگی به مراکز نگهداری معتادان و گرمخانه های شهرداری.
نرخ اجاره بها به روایت نهادهای دولتی بیشتر از ۵۰ درصد طی یک سال افزایش یافته است و میانگین قیمت کالاهای خوراکی هم بیشتر از ۶۰ درصد. درآمد خانوار اما تحت تأثیر همه گیری کرونا و رکود اقتصادی سه سال اخیر آب رفته است. رئیس مؤسسه پژوهشی تأمین اجتماعی از دو برابر شدن خط فقر و افزایش جمعیت فقیران در دو سال اخیر خبر داده است.
در تهران فقر شدید خانواده‌ها را بی‌سرپناه کرده است. پس از رواج پدیده‌هایی چون خانه‌های اشتراکی، پشت‌بام خوابی، کانکس‌نشینی و خروج از شهر حالا مدیر یک مؤسسه غیردولتی از پناه آوردن خانواده‌ها به گرمخانه های شهرداری پرده برداشته است.
سپیده علیزاده مدیر مرکز کاهش آسیب «نور سپید هدایت» واقع در پارک شوش تهران به خبرآنلاین گفت: «خانواده‌های زیادی داشتیم که بی‌سرپناه شده‌اند، خانواده‌هایی که معتاد نیستند اما بی‌سرپناه شده‌اند و آسیب‌های جدی‌ای را دارند تجربه می‌کنند، دلیل بی‌سرپناه شدن آنها در اغلب موارد فقر مالی و موارد مرتبط با فقر مانند بیکاری است.»
گرمخانه ها و مراکز نگهداری تا به حال تنها معتادان را پذیرش می‌کردند حالا اما به گفته او «خوابگاه سایر آسیب‌ها» هم در حال تکمیل است و شمار مراجعه کنندگان هر روز افزایش می‌یابد.
در گرمخانه ها آنطور که علیزاده روایت کرده جایی برای پذیرش تمام اعضای خانواده نیست و آنها باید از هم جدا شوند: «مشکل اساسی ما در مواجه شدن با این خانواده‌ها این است که ما هیچ مرکز نگهداری برای خانواده‌ها نداریم، در نتیجه خانواده‌های بی‌سرپناه که در منطقه شوش به ما مراجعه می‌کنند مجبور هستیم زن و فرزند او را در مرکز زنان پارک شوش اسکان دهیم، آن‌هم اگر فرزندش دختر یا پسر کم سن و سال باشد و مرد خانواده را به مرکز آقایان معرفی کنیم.»
فرزندان نوجوان این خانواده‌ها اما جایی در گرمخانه ها ندارند و باید به بهزیستی معرفی شوند. در بهزیستی هم به گفته علیزاده می‌گویند «مادر و دختر بچه را با هم پذیرش می‌کنیم اما مادر و پسر بچه باید از یکدیگر جدا شوند».
«فرار مردان از خانه»
پیش از این فاطمه دانشور، عضو اسبق شورای شهر تهران و مدیر یک خیریه «حامی زنان» به نام «مهر آفرین» گفته بود در ماه های اخیر مراجعه زنان به همراه فرزندانشان به این مؤسسه بیشتر شده است.
دانشور گفته بود که همسران زنانی که به خیریه تحت نظارت او مراجعه می‌کنند «به دلیل فقر وبیکاری نمی‌توانستند هزینه‌های خانواده راتامین کنند و به همین علت خانه را ترک کرده و به خانه بازنگشته‌اند».
در ایران قوانین مبتنی بر شریعت و نگاه مردسالارانه موجب نقش حداقلی زنان در «اقتصاد خانوار» به معنای کسب درآمد شده است و اغلب خانوارها «مرد سرپرست» هستند. نرخ مشارکت اقتصادی زنان حدود یک ششم مردان است و شمار زنان شاغل در مشاغل درآمدزا کمتر از پنج میلیون نفر. در این شرایط که زنان با قوانین به حاشیه رانده شده‌اند، تامین معیشت «مسئولیتی مردانه» قلمداد می‌شود و ناتوانی آنها در انجام این وظیفه پیامدهای ناگواری دارد. یک پیامد آن را دانشور روایت کرده است؛ فرار از خانه و رها کردن خانواده به حال خود.
امان الله قرایی مقدم جامعه شناس در ایران «سقوط به زیر خط فقر» را یک عامل مهم در رخ دادن پدیده فرار مردان از خانه عنوان کرد و گفت: «وضعیت اقتصادی، تامین معیشت، ریزش جامعه به زیر خط فقر از مهمترین عوامل فرار مردان از خانواده است. وقتی معیشت خانواده با مشکل مواجه شود و خواسته‌های اعضای خانواده محقق نشود آسیب‌های جدی همراه دارد.».
فقر خانواده را می‌کُشد
به گفته امان الله قرایی مقدم این شرایط، یعنی سقوط خانواده به زیر خط فقر و ناتوانی در تأمین هزینه‌های زندگی، سرپرست‌های خانوار را در موقعیتی قرار می‌دهد که «یا به ترک خانه دست می‌زنند و یا اقدام به خودکشی می‌کنند.»
نهادهای دولتی مدت‌ها است آمار مربوط به خودکشی را پنهان کرده‌اند. در میان خبرهای خبرگزاری های داخلی اما می‌توان شواهدی مبنی بر افزایش اقدام به خودکشی را مشاهده کرد.
در آخرین موردی که رسانه‌های گزارش کردندهمزمان با آخرین شب پاییز یک کارگر هتل اسپیناس تهران به دلیل فشار کار زیاد خودکشی کرد. مهر ماه امسال هم رسانه‌ها از خودکشی همسر یک کارگر شهرداری دهدشت به دلیل ناتوانی در تأمین نوشت افزار برای فرزندانش خبر دادند.
در فاصله مهر ماه تا روزهای پایانی آذر رسانه‌های خبری ایران دستکم ۱۷ مورد خودکشی به دلیل فقر و یا تأخیر در پرداخت دستمزد را گزارش کردند که در یک مورد آن اعضای یک خانواده سه نفره در مهاباد به صورت دستجمعی خودکشی کرده بودند.
روزبه کردویی، رئیس موسسه عالی پژوهش تامین اجتماعی آبان ماه امسال گفته بود: طبق اعلام پزشکی قانونی ما با افزایش ۳۵ درصدی خودکشی با قرص برنج نسبت به سال قبل هم روبرو هستیم.
قرایی مقدم در توضیح این وضعیت گفت: «خودکشی و ترک منزل توسط مردان یکی از آثار و نتایج نابه‌سامانی اقتصادی و شکاف طبقاتی است؛ به‌خصوص برای کسانی‌که جزو طبقه متوسط بودند و قبلاً می‌توانستند خواسته‌های خانواده را تامین کنند اما الان به دلیل مشکلات اقتصادی چنین امکانی را ندارند، به‌قول معروف وقتی مردی شرمنده خانواده می‌شود درگیر چنین آسیب‌هایی خواهد شد. حتی مردانی هستند که زیر فشارهای اقتصادی طلاق می‌گیرند و به خانواده اولیه و پدر و مادر خود برمی‌گردند.»
برگرفته ای از سایت رادیو زمانه، ۲۹ دسامبر ۲۰۲۱