دوم فوریه (۱۳ بهمن) روز جهانی تالاب‌ها است. تالابهای ایران همه وضع نامناسبی از نظر خشکی و آلودگی دارند. در میان آنها وضع هورالعظیم بسیاروخیم است.
کنوانسیون رامسر و روزجهانی تالاب‌ها
روز دوم فوریه (۱۳ بهمن) روز جهانی تالاب‌ها است. بیش از نیم قرن پیش در چنین روزی کنوانسیون رامسردر شهر رامسر برای حفاظت از تالاب‌ها با امضای ۱۸ کشور تصویب شد. این پیمان چهار سال بعد یعنی از سال ۱۹۷۵ اجرایی شد و از آن زمان ۹۰ درصد اعضای سازمان ملل متحد به آن پیوسته‌اند.
معاهده رامسر که با تلاش اسکندر فیروز، ریس وقت سازمان محیط زیست ایران محقق شد، یکی از قدیمی‌ترین معاهده‌های زیست محیطی جهان است.
اعضای کنوانسیون رامسر باید تالابهای مهم سرزمین خود را تعیین و نقشه‌های اصلاحی تالاب‌ها به شکلی طراحی و اجرا کنند که ضمن حفاظت تالاب‌ها، از آنها بهره‌برداری صحیح شود. بر اساس این معاهده کشورها باید تعداد پرندگان آبزی در تالاب‌ها را افزایش دهند و تسهیلات لازم را فراهم کنند.
تالاب ها زیستگاه تعداد متنوعی ازگونه‌های پرندگان، جانوران، و گیاهان هستند. تالاب ها از اکوسیستم‌های حیاتی کره زمین هستند و ارزش اکولوژیک آنها ۱۰ برابر جنگل و ۲۰۰ برابر زمین‌‌‌های زراعی است.
ایران دستکم ۵۰ تالاب طبیعی با اهمیت بوم‌شناختی (اکولوژیکی) بالا دارد که ازاین میان ۲۵ تالاب در فهرست رامسر ثبت شده است.
وضعیت تالاب‌ها در ایران چندان مناسب نیست. تالاب هایی مانند بختگان، طشک، کم جان، کافتر، مهارلو، ارژن، پریشان، گاوخونی، هامون، جازموریان، میقان،انزلی، بوجاق، گمیشان، الماگل، آلاگل، زریوار از جمله تالاب‌هایی هستند که به دلیل کم آبی یا آلودگی در شرایط نامناسبی به سر می‌برند.
هور العظیم / هور الحویزه
هورالعظیم در مرز میان ایران و عراق یکی از تالابهای مهم و در معرض خطر ایران است که در فهرست ۲۵ تایی تالابهای ثبت شده ایران در کنوانسیون رامسر نیست. حدود دو سوم تالاب هورالعظیم در عراق واقع شده و عراق بخش تالاب هورالعظیم در خاک خود را – تحت عنوان “هورالحويزه” در کنوانسیون رامسر ثبت کرده اما بخش ایرانی آن در فهرست رامسر نیست.
هورالعظیم همچون دیگر تالاب‌ها زیستگاه گروه متنوعی از گیاهان و جانواران است. از جمله موارد قابل توجه به پرنده در معرض خطری به نام «آوازه‌خوان نیزار بصره» و «لاک پشت فرات» می توان اشاره کرد.
تالاب هورالعظیم که در زبان محلی “هورالهویزه” یا “هورالحويزه” هم خوانده می‌شود، باقیمانده تالاب بزرگ بین‌النهرین و بزرگ‌ترین تالاب استان خوزستان است، تالابی با مساحتی ۵۰۰ هزار هکتار که بین دو کشور ایران و عراق و شهرستان‌های سوسنگرد، هویزه و بستان قرار دارد ودوسوم آن در خاک عراق و یک سوم آن در خاک ایران است.
هورالعظیم همچون دیگر تالاب‌ها زیستگاه گروه متنوعی از گیاهان و جانواران است. از جمله موارد قابل توجه به پرنده در معرض خطری به نام «آوازه‌خوان نیزار بصره» و «لاک پشت فرات» می توان اشاره کرد.
بیش از ۴۰ گونه پرنده تابستانی و ۹۰ گونه زمستانی به هورالعظیم برای زیست و غذا تکیه می‌کنند. این تالاب گذرگاه پرندگان مهاجری است که از غرب سیبری دمسیر خود به جنوب آفریقا از آن عبور می‌کنند.
بحران در تالاب هورالعظیم وخیم‌تر از هر زمانی است. خشکسالی، کمبود بارش، ورود پساب‌های صنعتی و کشاورزی باعث شده که تالاب هورالعظیم که روزگاری زیست‌بوم ماهی‌ها و گاومیش‌ها بوده به محل مرگ آنها تبدیل شود. امرار معاش مردم محلی نیز که وابسته به آن است، به شدت تحت تأثیر قرار گرفته است.
تابستان سال گذشته در رسانه‌های اجتماعی تصاویر زیادی از مرگ انبوه ماهیان در تالاب هورالعظیم منتشر شد که مقام‌های ایرانی گفتند این تصویرها متعلق به بخش عراقی تالاب است. اما حتی اگر تصاویر تابستان پارسال مطابق ادعای مسوولان محیط زیست ایران مربوط به بخش عراقی بود بحران تالاب هورالعظیم بسیار عمیق‌تر از این یک مورد است و به هیچ صورت قابل انکار نیست.
آلودگی دیگر بلای جان هورالعظیم است، فعالان محیط زیست بارها نسبت به تخلیه پساب‌های شور، صنعتی و کشاورزی در این تالاب هشدار داده‌اند.
احداث سد کرخه و کاهش ورودی آب به تالاب از جمله دلایل خشک شدن هورالعظیم بود.
هورالعظیم همچنین یکی از کانون‌های گرد و غبار است که در معرض شوره‌زار شدن قرار دارد.
توفان‌های گرد و خاک ازعوامل تخریب این زیست‌بوم است، هرچند مشابه مورد مرگ ماهی‌ها دولت ایران در دهه‌های اخیر اصرار دارد که منشا توفان‌های گرد و بار، بیرون از کشورو عراق است، با وجود این، سازمان محیط‌زیست می‌گوید بخش عمده‌ای از این گرد و غبار منشا داخلی دارد.
هورالعظیم
اما منشأ داخلی این توفان‌های گرد وغبار چیست؟ جواب کوتاه به این سوال این است: فعالیت‌های مربوط به استخراج نفت.
معصومه ابتکار، رئیس سازمان محیط زیست وقت سال ۱۳۹۳و در سفری که برای بررسی دلایل ایجاد ریزگردها به استان خوزستان داشت، گفت یکی از این دلایل خشکی تالاب هورالعظیم، فعالیت‌های نفتی در دولت‌های نهم و دهم بوده است.
فعالیت‌های وزارت نفت و برداشت از میدان نفتی آزادگان از سال ۶۷ و همزمان با پایان جنگ آغاز شد و هرچند ابتکار انگشت اتهام را به سمت دولت های نهم و دهم نشانه گرفت، اما خود او از زمان دولت هفتم و هشتم مسوول سازمان محیط زیست ایران بوده است.
به گفته سازمان محیط زیست، وزارت نفت به تعهدات خود درباره استخراج نفت در هورالعظیم عمل نکرد و این موضوع باعث شده تا بیش از نیمی از تالاب هورالعظیم خشک شود و این خشکی یکی از دلایل توفان‌های گرد و غبار در منطقه است.
هورالعظیم در فهرست ۲۵ تایی تالابهای ثبت شده ایران در کنوانسیون رامسر نیست. حدود دو سوم تالاب هورالعظیم در عراق واقع شده و عراق بخش تالاب هورالعظیم در خاک خود را در کنوانسیون رامسر ثبت کرده اما بخش ایرانی آن در فهرست رامسر قرار ندارد.
در حقیقت خشکی تالاب و گرد و غبار چرخه‌‌ای را ایجاد کرده که سبب تشدید هم و ادامه این وضعیت می‌شوند.
برای کشف نفت، ده‌ها هکتار از گونه‌های گیاهی اطراف تالاب هورالعظیم سوزانده و یا تخریب شدند. تا سال‌های دهه ۷۰ شمسی ، عمق آب در تالاب هورالعظیم به ده‌ها متر می‌رسید و نیزارهای آن تا ۱۰ متر و بیشتر ارتفاع داشتند. اما هورالعظیم دیگر هورالعظیم سابق نیست.
پرندگان مهاجر در تالابهای ایران عکس: امیرمهدی حیدر / کیوان یوسف‌پوری منبع: صدا و سیما
وضعیت سایر تالابهای ایران
کارشناسان هشدار می‌دهند که تقریبا تمام تالابهای فلات مرکزی بی‌آب و اغلب تالابهای شمال کشور به شدت آلوده هستند.
در میان تالابهای فلات مرکزی وضع گاوخونی، دریاچه نمک قم و بختگان به‌شدت دچار کم‌آبی هستند .
زباله، فاضلاب، پساب صنعتی کارخانه و معادن بلای جان همه تالابهای ایران هستند.
محسن موسوی، کارشناس آب به ایسنا گفته است که تالاب انزلی در شمال ایران به‌شدت دچار آلودگی است و دلیل اصلی آلودگی رودخانه‌های زرجوب و گوهررود است که شیرابه زباله‌ها وارد آنها می‌شود.
از جمله صدها مورد آلودگی تالاب‌ها یک مورد، تالاب بند علی خان درشمال دریاچه نمک قم است که پساب شهرک چرم ورامین وارد آن می‌شود. صنایع چرم به دلیل استفاده از آرسنیک آلوده‌ترین پساب را دارند که این سم‌های مهلک ناشی از آرسنیک وارد تالاب‌ها می‌شود و رسوب می‌کند و در جنوب تهران و اسلامشهر پراکنده می‌شود.
موارد خشکی و آلودگی تالاب‌ها در ایران متعدد هستند و تقریبا هر روز خبری از خشکی و آتش‌سوزی و آلودگی تالاب‌ها منتشر می‌شود.
تعدادی از تالابهای ایران مانند هامون در سیستان و بلوچستان و بختگان و ارژن در استان فارس بزودی به طور کامل خشک خواهند شد.
به غیر از تالابهای گاوخونی و چغاخور، سطح آب دیگر تالاب‌ها بشدت پایین آمده است.
تالابهای صالحیه، میانکاله،پریشان، مهارلوو طشت از جمله تالاب‌هایی هستند که نسبت به گذشته به شدت خشک‌تر و کم آب‌تر شده‌اند.
برگرفته ای از سایت رادیو زمانه، ۳ فوریه ۲۰۲۲