آبگیری سد چمشیر در نزدیکی گچساران در حالی آغاز شده که مدت‌هاست کارشناسان محیط زیست و میراث فرهنگی درباره مواردی چون تغییر اکوسیستم، وجود چاه‌های نفت در محدوده مخزن سد، وجود محوطه تاریخی و کشف اشیای باستانی در محوطه این سد هشدار داده بودند.
سال‌هاست سدسازی جمهوری اسلامی هزینه‌های اقلیمی و محیط زیستی و اقتصادی زیادی به بار آورده است اما همچنان عطش به پروژه‌های پولساز سدسازی بر مسیر رودخانه‌های ایران، بدون نگاه کارشناسی، ادامه دارد. سد چمشیر در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر دوگنبدان مرکز شهرستان گچساران استان کهگیلویه و بویر احمد یکی از تازه‌ترین مواردی است که با وجود هشدارها پیش رفت و اکنون آبگیری آن آغاز شده است.
محمدرضا فاضل معاون اجرایی طرح سد و نیروگاه چمشیر گچساران امرروز دوشنبه ۲۲ اسفند ۱۴۰۱ از آغاز آبگیری سد چمشیر خبر داد و گفت که مرحله نخست آبگیری با حجم ٣۵٠ میلیون متر مکعب با موفقیت انجام شد.
به گفته محمدرضا فاضل سد و نیروگاه چمشیر بزرگترین طرح برق و آبی در کشور است که با هدف ذخیره ۲/۳ میلیارد متر مکعب اب و بهبود کیفیت و کنترل سیلاب‌ها بر روی رودخانه زهره ساخته شد. او افزوده که این سد با هدف تولید ۴٨٠ گیگاوات ساعت انرژی برق در سال احداث شده و آورده متوسط دراز مدت رودخانه زهره بیش از یک هزارو ۷۰۰ میلیون متر مکعب است.
معاون اجرایی طرح سد و نیروگاه چمشیر گچساران مدعی شده که هدف از ساخت سد چمشیر ذخیره سیلاب‌ها و استفاده از آب ذخیره شده برای توسعه و بهبود فعالیت های کشاورزی در استان‌های بوشهر و خوزستان است. عملیات اجرای این طرح با اخذ مجوز‌های لازم از جمله مجوز زیست محیطی از سال ۹۱ شروع شد و هم‌اکنون دارای پیشرفت فیزیکی ٩۵ درصد است.
محمدرضا فاضل گفته که با وارد شدن مرحله جدید آبگیری طرح و ذخیره سازی مناسب آب، این نوید را به کشاورزان پایین‌دست به ویژه کشاورزان دشت‌های زیدون و هندیجان می‌توان داد که در تابستان و پاییز سد چمشیر آبی مناسب را از لحاظ کیفیت و کمی برای آنها تنظیم خواهد شد.
معاون اجرایی طرح سد و نیروگاه چمشیر گچساران گفت: تأمین آب آشامیدنی و صنعتی، بهره‌مند شدن ٨۵هزار هکتار زمین‌های کشاورزی استان‌های کهگیلویه و بویراحمد، خوزستان و بوشهر، تولید ۴۸گیگا وات برق آبی، ایجاد زیرساخت مناسب برای تولید صنعت آبزیان و صنایع وابسته، ایجاد بستر مناسب جهت توسعه گردشگری منطقه، کنترل سیلاب ها و استفاده بهینه از آب و جلوگیری از بروز خسارات سیلاب،اشتغال زایی،کنترل شوری آب رودخانه زهره و احیاء اراضی پایین دست از مهمترین اهداف این طرح اقتصادی می‌باشد.
محمدرضا فاضل در حالی این طرح را «اقتصادی» خوانده و گفته «مجوزها» برای ساخت این سد دریافت شده که مدت‌هاست کارشناسان محیط زیست و باستان‌شناسان نسبت به ساختن این سد هشدار داده و اعلام کرده‌اند که آبگیری این سد می‌تواند محوطه گسترده‌ای از دوره ساسانی را برای همیشه غرق کند.
البته موضوع آبگیری سد چرمشیر نیز از ماه گذشته توسط برخی فعالان محیط زیست اطلاع داده شده بود. آنها اعلام کرده بودند آبگیری این سد به دلیل موج مخالفت فعالان محیط زیست و میراث فرهنگی به صورت «مخفیانه» آغاز شده است.
محمد درویش فعال محیط زیست درباره آبگیری مخفیانه این سد گفته بود که «معمولا مراسم آبگیری سدها با بوق و کرنای فراوان برگزار می‌شود و عالی‌ترین مقامات را دعوت می‌کنند، به‌خصوص اینکه این سد پنجمین سد بزرگ ایران است ولی می‌بینیم که کاملا مخفیانه آبگیری را شروع کردند، مخزن سد چمشیر را پر کرده و حالا تصاویرش را منتشر کردند.»
علی سلاجقه رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ایران نیز در آذرماه ۱۴۰۱ گفته بود: «[در مورد] آنچه نصب شده ما نظر ندادیم. قبلا اعلام کردیم اجازه گتوند دوم را نمی‌دهیم. مواضع‌مان همین است تا راستی‌آزمایی انجام شود… نتایج کارهای میدانی مشخص شود اعلام موضع می‌کنیم. هیچگونه آبگیری فعلا انجام نمی‌شود.»
این در حالیست که سازمان حفاظت محیط زیست در نامه‌ای به ابراهیم رئیسی نوشت: «به دلیل مطرح شدن تردیدهایی در خصوص وجود منابع شور در مخزن و دریاچه سد و احتمال شوری آب مؤید نگرانی‌ها و ابهامات جدی است. تا انجام و تکمیل مطالعات موجود، نظر سازمان عدم آبگیری این سد می‌باشد.»
تصاویر منتشر شده از این سد و مقایسه آن با چند سال قبل کاملا گویای آغاز آبگیری در نیمه زمستان بود. سوم اسفند ماه نیز خبرگزاری مهر اعلام کرد «در حالی که ابهامات زیادی پیرامون سازندهای سد، وضعیت پسا آبگیری، وجود محوطه تاریخی و حتی چاه‌های نفت در سایت و مخزن سد چم شیر گچساران توسط کارشناسان و فعالان زیست محیطی مطرح بود، تصاویر منتشر شده نشان می‌دهد این سد در بارش‌های اخیر و در عین تکذیب‌های مکرر متولیان، آبگیری شده است.»
در سال ۱۳۹۶ با ارزیابی‌های اولیه باستان‌شناسان در محدوده آبگیری سد چمشیر، ۱۲۰ محوطه باستانی شناسایی شد. کاوشگران همچنین، استقرارگاه‌های موقت زیادی متعلق به عشایر را شناسایی کرده‌اند.
عقیل عقیلی باستان‌شناس در اینباره گفته بود که نتیجه تلاش همکاران باستان‌شناس در رابطه با محوطه‌هایی که در بخش قبل و بعد از سد وجود داشتند، نشان می‌داد که زندگی از چیزی حدود ۷ هزار یا ۸ هزار سال قبل از میلاد مسیح در مجاورت رود عظیم زهره در جریان بوده و تا دوران هخامنشی و دوران پهلوی و حتا حال حاضر هم جریان داشت.
او افزوده بود که «متاسفانه در صورت آبگیری سد چمشیر این منطقه زیبا با زندگی عشایری و تمام حیات و تاریخی که در آنجا وجود دارد، زیر آب خواهند رفت. تشخیص داده شده که این محوطه روی گسل قرار دارد و حتا به دلیل وجود سازنده‌های نمکی، آهکی و از جنس گچ، آب ذخیره شده در مخزن تحت تاثیر این میزان مواد طبیعی قرار خواهد گرفت و خود موضوع پیچیده‌ای خواهد شد.»
به گفته عقیل عقیلی «نه تنها حیات در مخزن سد از بین خواهد رفت بلکه آثار تاریخی بسیاری هم در این منطقه وجود دارد که آنها هم به دلیل عدم بررسی کامل به زیر آب می‌روند و در عمق ۱۰ الی ۲۰ متر از آب مدفون می‌شوند. این اتفاق منجر می‌شود که ما فرهنگ‌های متعدد به همراه آثار تاریخی و موزه‌ای فراوانی را در این منطقه از دست بدهیم.»
او افزوده که «دمای هوا در این منطقه از اواسط فروردین ماه شروع به بالا رفتن می‌کند و در پایان تابستان به اوج خود می‌رسد و با ذخیره شدن آب در پشت سد عملا حجم زیادی از آب در فصول گرم تبخیر خواهد شد. این منطقه، مهمترین مکان برای عشایر است که می‌خواهند فصل سرد را در آن بگذرانند و برای شروع فصل گرم به سرحدات خنک‌تر کوچ کنند. می‌شود با نمایش همین روند زندگی عشایری درآمد برای عشایر عزیز و زحمتکش و کل مملکت، از طریق وارد کردن گروه‌های گردشگر خارجی حاصل کرد و از این منطقه و حیاتی که در آن وجود دارد به صورت حرفه‌ای‌تری درآمدزایی کرد.»
مخالفت کارشناسان محیط زیست و میراث فرهنگی با آبگیری این سد در کنار اصرار دولت بر راه‌اندازی هرچه زودتر نیروگاه، ماجرای سد چمشیر را به مجلس شورای اسلامی هم کشاند. جمال محمدولی سامانی مسئول مطالعات آب در مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی درباره ابهامات این طرح سدسازی و نیروگاهی گفته بود که «به استعلامی که از ما شده بود از مجلس شورای اسلامی و اصل نود پاسخ دادیم که دو مورد برایمان سوال است. یکی این که دوره آماری مورد استفاده منتهی به ۱۴۰۰ یا ۱۴۰۱ نیست و متعلق به ۱۲ سال قبل است. در آن گزارشی که دریافت کردیم یکی از نواقصش این است چون شرایط ۱۲ سال پیش، از نظر میزان بارش و شرایط خشکسالی، شرایط بهتری نسبت به ۱۰ یا ۱۲ سال فعلی است که در آن بسر می‌بریم. مطالعات هیدرولوژی باید به‌روز بشود. دوم این که بحث گسلی که بر اساس مطالعات زمین‌شناسی تا حدی آمده است و معلوم نیست که این گسل تا مخزن ادامه پیدا می‌کند یا نه.»
منتقدان بهره‌برداری از سد چمشیر آن را با سد گتوند در استان خوزستان مقایسه می‌کنند که یکی پروژه‌های فاجعه‌آمیز جمهوری اسلامی بود. سد گتوند یکی از بزرگترین سد‌های ایران بر روی رودخانه کارون در جنوب غربی ایران است. این سد، در فاصله ۳۸۰ کیلومتری از سرچشمه های حوضه آبریز کارون، در فاصله ۲۵ کیلومتری شمال شهرستان شوشتر و در ۱۰ کیلومتری شمال شرقی شهر گتوند در استان خوزستان قرار دارد.
این سد در نزدیکی یکی از بزرگترین معادن نمک منطقه با صد‌ها میلیون تن ذخیره نمکی احداث شد و نادیده گرفته شدن چنین موضوع مهمی از سوی مسئولان سبب شد گنبد‌ها و رگه‌های نمکی پس از آبگیری سد به زیر آب رفته و منجر به افزایش شوری آب در پایین‌دست این سد و بروز مشکلاتی جدی برای کشاورزانی که زمین‌هایشان از آب این رودخانه تغذیه می‌کرد شد.
همچنین به زیر آب رفتن مساحت بزرگی از زمین‌های مرغوب و حاصلخیز دشت عقیلی و برخی از آثار باستانی و تخریب صد‌ها اصله درخت از دیگر حاشیه‌هایی سد گتوند به عنوان رسوایی سدسازی جمهوری اسلامی بود.
اکنون بسیاری از کارشناسان معتقدند سد چمشیر نیز مانند سد گتوند هزینه‌های غیرقابل جبران زیست محیطی و اقلیمی و همچنین تخریب زیست‌بوم عشایری و آثار و محوطه‌های باستانی را در پی خواهد داشت.
برگرفته ای از سایت کیهان لندن، ۱۳ مارس۲۰۲۳