کاخهای سلطنتی تهران که آثار تاریخی به‌جامانده از دوران قاجار و پهلوی‌اند، اینک با گذشته بیش از چهار دهه از وقوع انقلاب اسلامی، کاربری‌های مختلفی پیدا کرده‌اند؛ برخی از آن‌ها را نهادهای نظامی و امنیتی در همان سال‌های ابتدایی انقلاب اسلامی مصادره کردند، برخی به بیمارستان و پارکینگ تبدیل شدند و برخی را نیز خطر فرسودگی و تخریب تهدید می‌کند. از این میان، کاخ‌هایی که موزه شدند، نیز با خطر فزاینده نابودی و سرقت اشیای تاریخی مواجه‌اند.
کاخ‌هایی مانند گلستان، سعدآباد، نیاوران، بهارستان و مرمر علاوه بر اینکه اوج هنر معماری معاصر ایران را به نمایش می‌گذارند و موزه‌هایی منحصربه‌فرد از صنایع‌دستی و هنرهای سنتی ایران‌اند، به این دلیل اهمیتی مضاعف دارند که بسیاری از اتفاق‌های مهم تاریخ معاصر ایران در آن‌ها رخ داده است.
در این گزارش ۱۸ کاخ تاریخی تهران، پیشینه ساخت و کاربری فعلی آن‌ها مرور می‌شود.
کاخ گلستان؛ ماجرای پاره شدن تابلو کمال‌الملک
کاخ گلستان علاوه بر ثبت در فهرست آثار ملی، به دلیل اهمیت تاریخی، تزیینات معماری و اشیایی که در خود جای داده، در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شده است. این کاخ در بافت قدیمی و نزدیک بازار بزرگ تهران قرار دارد و مجموعه‌ای از بناهای قدیمی است که در دوره‌های مختلف تاریخی ساخته شده‌اند.
پیشینه ساخت کاخ گلستان به دوران صفویه بازمی‌گردد اما آثار و ایوان‌هایی از دوران‌های زندیه، قاجار و پهلوی نیز در آن وجود دارد.
ايوان تخت مرمر، محوطه کاخ گلستان، كاخ شمس‌العماره، خلوت كريمخانی، عمارت بادگير، موزه عکس‌خانه، کاخ ابیض و تالارهای الماس، عاج، آینه، ظروف و برلیان از مهم‌ترین بخش‌های کاخ گلستان‌اند و در این کاخ پادشاهانی همچون آغامحمدخان، فتحعلی‌شاه، ناصرالدین‌شاه، مظفرالدین‌شاه و احمدشاه قاجار سکونت داشته‌اند.
کاخ گلستان مجموعه‌ای بی‌نظیر از کاشی‌کاری‌هایی با مضامین مختلف، آیینه‌کاری‌های منحصربه‌فرد، تزیینات طلاکاری، گچبری، نقاشی، خاتم‌کاری، سنگ‌تراشی و منبت‌کاری است. این مجموعه در حال حاضر کاربری موزه دارد و بازدید از آن برای عموم آزاد است.
شهریور ۱۴۰۱، تابلو «گربه و قفس قناری»، یکی از مشهورترین نقاشی‌های کمال‌الملک، هنگام نصب روی دیوار کاخ گلستان پاره شد.
کاخ سعدآباد، سرقت فرشهای نفیس و قطع درختان
کاخ سعدآباد که اکنون به عنوان «مجموعه تاریخی و فرهنگی سعدآباد» شناخته می‌شود، بزرگ‌ترین مجموعه کاخی در تهران است که پیشینه آن به دوران قاجار بازمی‌گردد اما بیشتر بناهای آن در دوران پهلوی ساخته شده‌اند.
این مجموعه تاریخی در شمال تهران در زمینی به مساحت نزدیک به ۳۰۰ هکتار واقع است و در ساخت عمارت‌ها و کاخهای آن می‌توان تلفیقی از معماری اروپایی و معماری اصیل و سنتی ایران را مشاهده کرد.
این مجموعه از ۱۸ ساختمان اصلی شامل کاخهای بزرگ و کوچک ساخته شده که اکنون برخی از آن‌ها به موزه تبدیل شده‌اند و برخی دیگر نیز در اختیار نهاد ریاست‌‌جمهوری قرار گرفته‌اند.
موزههای ظروف سلطنتی، نگارستان، پوشاک سلطنتی، هنرهای زیبا، خودرو، آب، استاد فرشچیان، سلاح‌های درباری، خط و کتابت میرعماد، برادران امیدوار، چهره‌های ماندگار و مینیاتور استاد بهزاد از بخش‌های کاخ سعدآباد است.
در این مجموعه فرشهای نفیس ایرانی، سفالینه‌های تاریخی، کریستال‌های باارزش، لوسترها و چلچراغ‌های اروپایی، میزتحریری متعلق به ماری آنتوانت، ملکه پیشین فرانسه، نقاشی‌های پرده‌ای بزرگ با رنگ روغن اثر استاد حسین بهزاد، منبت‌کاری‌های خاص، مبلمان مربوط به دوره لویی شانزدهم و دو کنسول از زمان ناپلئون بناپارت جانمایی شده‌اند.
طی یک سال اخیر ماجرای سرقت فرش‌ها و قطع درختان این کاخ بارها در کانون توجه قرار گرفت.
کاخ نیاوران؛ حیاط‌‌خلوت حکومتی‌ها به نام فرهنگ
کاخ‌موزه نیاوران سومین مجموعه کاخ مشهور تهران پس از گلستان و سعدآباد است. این کاخ که در منطقه شمیرانات در باغی با مساحت نزدیک به ۱۱ هکتار واقع است، از آخرین اقامتگاه‌های پادشاهی در ایران بود. صاحبقرانیه، محل کار محمدرضاشاه پهلوی، از مهم‌ترین کاخهای این مجموعه است.
قدمت کاخ نیاوران به دوره پهلوی می‌رسد؛ اما پیش از سکونت خاندان پهلوی در آن، پادشاهان قاجار از این باغ و عمارت‌های آن به‌عنوان ییلاق تابستانی استفاده می‌کردند. این مجموعه پس از بهمن ۵۷، در اختیار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار گرفت و در اواسط دهه ۶۰ به کاخ‌موزه تغییر کاربری یافت.
معماری بنای کاخ اختصاصی نیاوران، ساده، بسیار مدرن و تلفیقی از معماری سنتی ایرانی و مدرن اروپایی است. معمار این بنا، محسن فروغی، استاد معماری و رئیس وقت دانشگاه هنرهای زیبای دانشگاه تهران، بود.
در این کاخ، علاوه بر مبلمان و ظروف چینی آلمانی و فرانسوی، فرشهای دستباف اثر هنرمندان ایرانی، سفالینه‌های باستانی و آثاری از هنرمندان ایرانی و خارجی جانمایی شده‌اند. تالار آبی با تابلوهای کاشی‌کاری هفت‌رنگ، کاخ صاحبقرانیه ناصرالدین‌شاه قاجار، موزه حوضخانه، کوشک احمدشاهی و موزههای کتیبه و جهان‌نما از بخش‌های کاخ نیاوران‌اند.
عمارت کلاه‌فرنگی؛ محصور در پادگان
عمارت کلاه‌فرنگی عشرت‌آباد یا کاخ عشرت‌آباد در شرق تهران و در میان باغی باصفا به نام عشرت‌آباد واقع شده بود. این کاخ بنایی با سبک معماری ایرانی است که ناصرالدین‌شاه در سال ۱۸۷۴ پس از بازگشت از اولین سفر فرنگ، دستور ساخت آن را صادر کرد.
عمارت عشرت‌آباد در گذشته مجموعه‌ای مشتمل بر کاخ‌ها و کوشک‌های پهناور و بزرگ در مرکز باغ بود. به‌علاوه در قسمت جنوب شرقی این مجموعه، حوض بزرگ و چشمه‌های زیبایی به همراه فواره دیده می‌شدند. دور حوض بزرگ کاخ ۳۰ بنای کوچک به شکل نیم‌دایره با در و پنجره‌های چوبی وجود داشت که هر یک دو اتاق کوچک داشتند. در این اتاق‌ها همسران ناصرالدین‌شاه سکونت داشتند.
ساختمان کلاه‌فرنگی عشرت‌آباد برجی چهارطبقه در این مجموعه بود که با پشت‌بام شیروانی و همچنین ستون‌های بلند و مستحکم و اتاق شاه‌نشین با تزیینات آینه‌کاری و مقرنس‌کاری از زیباترین بناهای مجموعه محسوب می‌شد. عمارت کلاه‌فرنگی عشرت‌آباد برای مدت کوتاهی هم شبستان و استراحتگاه شخصی یکی از همسران ناصرالدین‌شاه قاجار به نام انیس‌الدوله بود.
این بنا در جریان تصرف حامیان انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ هدف هجوم قرار گرفت تا آنجا که هنوز هم آثار تیر و گلوله روی آن دیده می‌شود. پس از استقرار نیروی هوایی سپاه پاسداران در پادگان عشرت‌آباد، نام این بنا به پادگان ولی‌عصر تغییر یافت.
در حال حاضر و پس از عملیات مرمت در سال ۱۳۹۲، فقط کاخ اصلی از تخریب در امان مانده است.
باغ‌موزه نگارستان به نام موزه دانشگاهی
باغ نگارستان از باغ‌های باصفا و سرسبز تهران در مرکز شهر است؛ باغی که در دوره قاجار و به دستور فتحعلی شاه با هدف ايجاد يک مرکز ييلاقی حکومتی در خارج از دارالخلافه تهران ساخته شد. این کاخ از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین باغ‌های قاجاری بود که حوادث سیاسی مهمی چون جشن ولیعهدی محمدمیرزا و تاج‌گذاری او، عروسی ناصرالدین‌شاه، قتل منشی و وزیر بزرگ در سال ۱۲۱۴ آنجا رخ داد.
باغ نگارستان در طول عمرش کاربری‌های متفاوتی پیدا کرد که محل وزارت عدلیه ناصری، موسسه لغت‌نامه دهخدا، موسسه جغرافيا و موسسه زبان‌های خارجی از آن جمله است. در حال حاضر نیز به‌عنوان یکی از موزههای دانشگاهی ایران تحت مدیریت دانشگاه تهران است. تنها بنای قاجاری باقی‌مانده از این باغ حوضخانه است که در حال حاضر به‌عنوان موزه هنرهای ملی فعالیت می‌کند و در آن نقاشی‌های ارزشمندی از هنرمندان معاصر نگهداری می‌شود.
کاخ فرح‌آباد؛ موزه سپاه پاسداران
کاخ فرح‌آباد یکی از کاخهای ملی و ثبت‌شده تهران است که در دوره قاجار به دستور مظفرالدین شاه ساخته شد. طراحی کاخ فرح‌آباد با الهام از کاخ تروکادرو پاریس، به‌شکل نیم‌دایره و با چند ردیف ایوان‌های روباز و گنبدی فیروزه‌ای که بر سقف آن خودنمایی می‌کند، ساخته شده است.
باغ و کاخ فرح‌آباد از سه بخش گوناگون جایگاه اقامت کارکنان کاخ به‌همراه یک اسطبل آجری، یک باغ کوچک و یک باغ و استخر بسیار بزرگ تشکیل می‌شود. در هر طبقه کاخ نیز یک اتاق مرکزی و چند اتاق پیرامونی به چشم می‌خورند.
بعد از انقلاب اسلامی، سپاه پاسداران کاخ فرح‌آباد را مصادره کرد و کاربری آن را تغییر داد. چند سال بعد نیز این بنا به موزه نیروی دریایی سپاه پاسداران تبدیل شد.
باغ فردوس؛ به نام موزه سینما
باغ فردوس یا موزه سینما در محله خوش آب‌وهوای باغ فردوس در نزدیکی میدان تجریش و بازار تجریش قرار دارد. این باغ در دوره محمدشاه قاجار و به دستور یکی از درباریان ساخته شد. برگزاری جشن عروسی دختر ناصرالدین‌شاه یکی از مهم‌ترین وقایع رخ‌داده در این باغ به شمار می‌رود.
باغ فردوس در دوره پهلوی کاربری‌های مختلفی چون دبیرستان شاپور تجریش و دبیرخانه برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ ساله داشت؛ این مکان پس از انقلاب نیز مدتی در اختیار صداوسیما و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بود تا در نهایت در سال ۱۳۸۱ به موزه سینمای ایران تبدیل شد.
کاخ شهربانی؛ در مصادره وزارت امور خارجه
کاخ شهربانی یا ساختمان شهربانی کل کشور که قدمت آن به دوره پهلوی اول می‌رسد، در مرکز شهر تهران و برای اداره شهربانی تهران ساخته شد. وزارت امور خارجه ایران در سال ۱۳۸۱ این بنا را از نیروی انتظامی خرید و پس از چهار سال بازسازی آن را ساختمان شماره ۹ وزارت خارجه نامید.
در ساخت کاخ شهربانی، از معماری ملی یا نئوکلاسیک رضاشاهی، ترکیبی از معماری سنتی ایران و معماری نئوکلاسیک اروپایی بهره گرفته‌اند. گابریل گورکیان و قلیچ باقیان معماران این بنای سه‌طبقه بودند. ده‌ها اتاق و راهرو، ستون‌ها، سرستون‌ها با نماد جانوران اساطیری، سنگ‌تراشی‌ها و نقش سربازان هخامنشی، دیوارهای بلند و کنگره‌دار، پنجره‌هایی با تزیینات فراوان، ازاره‌ها، کنگره‌ها، تندیس‌ها و سنگ‌نبشته‌ها، گچبری و آینه‌کاری و پلکان‌های دوطرفه سنگی از مشخصات اصلی بنا به شمار می‌آیند. کاخ شهربانی نمونه‌ای بی‌نظیر از طراحی با الگوبرداری از کاخهای هخامنشی است.
کاخ حسین خداداد؛ در مصادره بنیاد مستضعفان
پیشینه باغ‌موزه زمان به دوره قاجار بازمی‌گردد؛ زمانی که این باغ و عمارت خشتی یک طبقه‌ای به‌عنوان بخشی از زمین‌های باغ فردوس به معیرالممالک، داماد ناصرالدین‌شاه، تعلق داشت.
بنای کاخ حسین خداداد با تزییناتی چون گچبری نقوش اسلیمی، آجرکاری و مقرنس‌کاری، معرق‌کاری‌های روی دیوارها، سقف مزین به طرح فرش اصفهانی و گره‌چینی پنجره‌ها و درها نظرها را به خود جلب می‌کند.
حسین خداداد، بازرگان و کارآفرین ایرانی، سال ۱۳۴۲ این عمارت را خرید اما فقط یک سال در آن اقامت کرد و قبل از انقلاب به آمریکا رفت. پس از وقوع انقلاب اسلامی، بنیاد مستضعفان این کاخ را مصادره کرد و پس از آن به موزه زمان یا موزه ساعت تبدیل شد.
کاخ حسین خداداد یا تماشاگه زمان نخستین موزه ساعت و اولین موزه ابزار سنجش و نمایش زمان در ایران به شمار می‌آید. در این موزه می‌توان انواع و اقسام ساعت‌های قدیمی ایرانی و خارجی را تماشا کرد. ساعت‌های برخی افراد و چهره‌های مطرح سیاسی نیز در این موزه وجود دارد.
کاخ سنا؛ به نام مجلس شورای اسلامی
کاخ سنا یا ساختمان مجلس سنا با قدمتی از دوره محمدرضا شاه در بخش شمالی خیابان سپه قدیم در ضلع غربی کاخ شاهپور علیرضا پهلوی ساخته شد؛ ساختمانی که به برگزاری نشست‌های مجلس سنای ایران اختصاص داشت.
این بنا پس از انقلاب اسلامی تا چند سال در اختیار مجلس خبرگان قانون اساسی و حدود ۲۰ سال در اختیار مجلس شورای اسلامی بود و برای برگزاری نشست‌های علنی و کمیسیون‌ها و کارهای اداری از آن استفاده می‌شد. با ساخت ساختمان جدید مجلس در میدان بهارستان، استفاده از کاخ سنا به برگزاری برخی گردهمایی‌های دولتی و جلسات سالانه مجلس خبرگان رهبری محدود شد.
کاخ مجلس سنا از بناهای دوره معاصر ایران محسوب می‌شود که تصویر آن بر تمبرها و اسکناس‌ها در هر دو دوره پهلوی و جمهوری اسلامی ثبت شده است. محسن فروغی، حیدر غیایی و کیقباد ظفر بختیار، با مطالعه ساختمان‌های مجلس سنا در کشورهای اروپایی و با الهام و الگو از طرح کاخهای قدیمی ایرانی، ساختمان مجلس سنا را طراحی کردند.
کاخ مظفری دارآباد؛ در اختیار دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی
قدمت کاخ مظفری دارآباد به دوران مظفرالدین‌شاه قاجار بازمی‌گردد. هنگامی که شاه قاجار به سل مبتلا شد، پزشکان به او توصیه کردند در جایی خوش آب‌وهوا زندگی کند؛ بنابراین حکیم‌الملک، وزیر دربار، دستور ساخت کاخی در روستای دارآباد را صادر کرد. این کاخ در گذشته به نام «شاه‌آباد» نیز مشهور بود.
کاخ مظفری دارآباد پس از مرگ مظفرالدین‌شاه به آسایشگاهی برای معلولان تبدیل شد. پس از آن نیز دکتر مسیح دانشوری، نخستین پزشک متخصص ریه ایران، در سال ۱۳۱۶ مدرسه پرستاری را در محوطه این کاخ افتتاح کرد. در حال حاضر، این عمارت در اختیار دانشگاه علوم پزشکی «شهید بهشتی» قرار دارد و برای برگزاری کنفرانس‌ها و استقرار دفترهای پژوهشی از آن استفاده می‌شود.
کاخ مظفری دارآباد از نظر وسعت و تزیینات، نسبت به دیگر کاخهای سلطنتی کوچک‌تر و ساده‌تر است. این کاخ دوطبقه با سبک معماری فرانسوی تنها کاخ قاجاری است که سقف بیضی‌شکل دارد. دیوارهایی با سرستون‌های پلکانی و گچ‌بری‌های گلویی، سقف چوبی پرنقش‌ونگار، شومینه‌هایی از جنس مرمر، تزیینات چوبی لمه‌کوبی در پنجره‌ها، آینه‌کاری‌ها و گچ‌بری‌های کاخ و همچنین آب‌نمای مستقر در مرکز حیاط مجموعه از جذابیت‌های این بنا به شمار می‌آیند.
کاخ سلطنت‌آباد؛ در اختیار ارتش جمهوری اسلامی
کاخ سلطنت‌آباد پس از آن ساخته شد که ناصرالدین‌شاه قاجار دستور ساخت عمارتی با چشم‌انداز باز از چهار طرف را صادر کرد. برای این کار، زمین‌های نزدیک روستای رستم‌آباد در نظر گرفته شد. نام روستای رستم‌آباد پس از احداث کاخ جدید به سلطنت‌آباد تغییر کرد.
کاخ سلطنت‌آباد که اینک در محله پاسداران قرار دارد، از بزرگ‌ترین باغ‌های ییلاقی ناصرالدین‌شاه به شمار می‌رفت. امروزه از آن بنای باشکوه تنها عمارت حوضخانه، تالار آینه و برج سلطنت‌آباد باقی‌مانده است که در اختیار ارتش قرار دارد و کارهای تشریفاتی ارتش در آن انجام می‌شود.
کاخ بهارستان؛ در اختیار مرکز اسناد انقلاب اسلامی
کاخ بهارستان که از چندین ساختمان از جمله عمارت، کتابخانه و موزه تشکیل می‌شود، مجموعه‌ای با قدمتی از دوران قاجار است که از زمان صدور فرمان مشروطه در سال ۱۲۸۵ تا وقوع انقلاب اسلامی، از آن به‌عنوان ساختمان مجلس شورای ملی استفاده می‌شد.
عمارت بهارستان وقایع و رویدادهای مهمی را شاهد بوده است که از میان آن‌ها می‌توان به سه آتش‌سوزی در دوره قاجار، پهلوی اول و جمهوری اسلامی، به توپ بستن مجلس در تیر ۱۲۸۷ و حمله داعش در سال ۱۳۹۶ اشاره کرد.
سبک معماری مجموعه بهارستان تلفیقی از معماری قاجار، معماری نئوکلاسیک اروپایی و معماری باستان‌گرای رضاشاهی است. مجموعه بهارستان علاوه بر عمارت اصلی بهارستان یا ساختمان مشروطه بخش‌های مختلفی نظیر باغ سپهسالار، عمارت دوطبقه ملیجک، موزه، کتابخانه، مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، مسجد، مدرسه و آب‌انبار دارد.
عمارت مسعودیه؛ در اختیار میراث فرهنگی
عمارت مسعودیه از جمله بناهای تاریخی تهران در مجاورت میدان بهارستان است. این عمارت به دستور مسعود میرزا، فرزند ارشد ناصرالدین‌شاه، ملقب به ظل‌السطان، در دوره قاجار در زمینی به مساحت نزدیک به چهار هزار مترمربع و به معماری و سرکارگری رضا قلی‌خان ساخته شد.
عمارت مسعودیه در طول سال‌های عمرش وقایع بسیار زیادی را شاهد بود که از میان آن‌ها می‌توان به استفاده از بنا به‌عنوان یکی از پایگاه‌های مشروطه‌خواهان و مخالفان محمدعلی شاه در جریان جنبش مشروطه اشاره کرد.
انفجار بمب دست‌ساز زیر کالسکه محمدعلی شاه در نزدیکی این عمارت رخ داد و یک بار در جریان وقایع مشروطه به رگبار بسته شد.
از عمارت مسعودیه در دوره پهلوی به‌عنوان مقر وزارت فرهنگ و معارف، اوقاف و صنایع مستظرفه، وزارت آموزش و پرورش و دانشکده افسری استفاده می‌شد و پس از انقلاب، در اختیار میراث فرهنگی قرار گرفت.
کاخ دادگستری؛ در اختیار قوه قضاییه
کاخ دادگستری از بناهای مهم تاریخی تهران است که در خیابان خیام و روبروی پارک شهر قرار دارد. ساخت این بنای پنج‌طبقه در زمان صدرالاشراف، پنجمین وزیر عدلیه دوره پهلوی، در یک مناقصه به شرکت اشکودا از چکسلواکی واگذار شد. این شرکت کار احداث کاخ را در سال ۱۳۱۷ در زمینی که از چهار طرف به خیابان‌های اصلی مشرف بود، آغاز کرد ؛ اما پس از دو سال به دلیل وقوع جنگ جهانی دوم، پروژه متوقف شد. این بنا سرانجام در سال ۱۳۲۵ با حضور قوام‌السطنه افتتاح شد.
گابریل گورکیان، معمار سرشناس ارمنی، کاخ دادگستری را با سبک معماری نوکلاسیک طراحی و معماری کرد. تندیس‌های بزرگ استادان مطرح ایرانی از تزیینات و جذابیت‌های کاخ دادگستری به شمار می‌آیند؛ از میان این تندیس‌ها می‌توان به بانوی عدالت اثر ابوالحسن صدیقی و نقش‌برجسته انوشیروان دادگر اثر غلامرضا رحیم‌زاده ارژنگ اشاره کرد.
کاخ خرم؛ پارکینگ کارکنان بیمارستان رسول اکرم
کاخ خرم که تهرانیان قدیم آن را با نام کاخ سنگی نیز می‌شناسند، عمارت نیمه‌کاره‌ای است که ساخت آن به دلیل وقوع انقلاب اسلامی ناتمام ماند. معماری این کاخ خاص است؛ به طوری که دورتادور آن را دیوارهای سنگی احاطه کرده‌اند.
این کاخ با حدود ۱۲ هزار مترمربع وسعت از شمال به کوچه پانزدهم شهرآرا، از غرب به خیابان اصلی شهرآرا، از شرق به خیابان پاتریس لوموبا و از جنوب به چهارراه ملکوتی می‌رسد.
تندروهای حامی حکومت کاخ خرم را در اولین روزهای پس از انقلاب به آتش کشیدند و یک سال پس از آن، نیز به دستور روح‌الله خمینی، به مصادره بنیاد انقلاب فرهنگی درآمد. این کاخ بعدها مقر آموزش‌های نظامی شد. طبق گفته برخی منابع، زمین کاخ خرم در حال حاضر به بنیاد مستضعفان تعلق دارد و کارکنان بیمارستان رسول اکرم از آن به عنوان پارکینگ استفاده می‌کنند.
کاخ مرمر؛ از کمیته انقلاب اسلامی تا موزه هنر
کاخ مرمر از زیباترین اماکن دیدنی تهران در مرکز شهر است؛ بنایی که با نام موزه هنر ایران شناخته می‌شود و قدمت آن به دوره پهلوی اول می‌رسد. برخی کاخ مرمر را به‌واسطه معماری منحصربه‌فرد آن با مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان مقایسه می‌کنند.
از جذابیت‌های کاخ مرمر برای گردشگران می‌توان به وجود درختان بلند، فضای سبز محوطه و حوض پرآب مقابل عمارت، گنبد، چارچوب‌های قهوه‌ای‌رنگ، طرح‌های یکسان منبت‌کاری‌شده روی درهای ورودی، سنگ‌تراشی‌های زیبا، مرمرهای سبزرنگ منقوش به گل‌وبته، نقوش گیاهی و جانوری در نمای بیرونی و تزییناتی چون آینه‌کاری، خاتم‌کاری، گچ‌کاری و نقاشی‌های برجسته اشاره کرد.
کاخ مرمر سرنوشتی پرفرازونشیب پشت سر گذاشته است و در سال‌های پادشاهی محمدرضا شاه فقید مکانی برای نگهداری جواهرات ملی ایران، دفتر رسمی شاه و محل برگزاری دیدارهای او، به شمار می‌رفت.
این کاخ محل زندگی محمدرضا شاه و فوزیه، همسر اولش هم بود و مراسم عقد شاه فقید ایران با ثریا اسفندیاری و مراسم نامزدی با شهبانو فرح دیبا نیز در این کاخ برگزار شد. ترور ناموفق محمدرضا شاه نیز یکی دیگر از وقایع مهم کاخ مرمر است.
بعد از انقلاب اسلامی، کاخ مرمر در اختیار افراد و ارگان‌های مختلفی چون کمیته انقلاب اسلامی، قوه قضاییه و مجمع تشخیص مصلحت نظام قرار گرفت تا در نهایت در سال ۱۳۹۸ به عنوان موزه هنر ایران افتتاح شد.
کاخ ثابت پاسال؛ در مصادره نهادهای امنیتی
کاخ ثابت پاسال، کاخ ورسای ایران یا قصر سنگی، یکی از کاخهای کمترشناخته‌شده تهران است که در گذشته به حبیب‌الله ثابت، مشهور به «ثابت پاسال»، از نزدیکان دربار و از سرمایه‌داران مشهور دوره پهلوی دوم تعلق داشت و پس از انقلاب اسلامی مصادره شد.
حبیب‌الله ثابت مالک و سهامدار بیش از ۴۰ شرکت بزرگ بود و نمایندگی تعدادی از شرکت‌های خارجی تولید خودرو و لوازم‌خانگی در ایران را در اختیار داشت. کاخ ثابت پاسال تا قبل از انقلاب بزرگ‌ترین و گران‌ترین خانه تهران شناخته می‌شد؛ به‌طوری که آن را ۱۵ میلیون دلار قیمت‌گذاری کرده بودند.
کاخ ثابت پاسال پس از انقلاب، در اختیار نهادهای امنیتی قرار گرفت و تا مدت‌ها از آن برای نگهداری متهمان جرائم مواد مخدر و سایر بازداشتی‌ها استفاده می‌شد. خشکاندن درختان بلند این خانه در اوایل دهه ۹۰ به قصد ساختن برج تجاری در محوطه آن یکی از مهم‌ترین اتفاق‌های مربوط به این عمارت پس از انقلاب اسلامی بود که البته با دخالت فعالان محیط زیست و کنشگران مدنی متوقف شد.
نگاهی به وضعیت فعلی کاخهای تهران آشکار می‌کند که جمهوری اسلامی به شکلی سازمان‌یافته این عمارت‌ها را که ارزش تاریخی و فرهنگی دارند، هدف قرار داده است؛ به‌گونه‌ای که برخی از آن‌ها به طور کامل در اختیار نهادهای نظامی، امنیتی و دولتی قرار گرفته‌اند و برخی دیگر نیز که کاربری موزه دارند، از خطر فرسودگی و سرقت اشیای تاریخی در امان نیستند. پاره شدن تابلو کمال‌الملک در کاخ‌موزه گلستان، ویران شدن کاخ صاحبقرانیه در پی فرسودگی، قطع درختان محوطه سعدآباد و سرقت فرشهای دستباف این کاخ تنها نمونه‌هایی از وضعیت نگران‌کننده کاخ‌موزه‌های تهران‌اند که اخبار آن‌ها به رسانه‌ها درز کرده است.
به‌رغم اینکه جمهوری اسلامی در بیش از چهار دهه گذشته از کاخ‌ها برای تخریب چهره پادشاهان پیشین استفاده کرد، آمار بالای بازدیدکنندگان از آن‌ها به‌خصوص در تعطیلات نوروز نشان می‌دهد که اشتیاق مردم برای بازگشت به دوران شکوه ایران فراوان است.
مجموعه فرهنگی و تاریخی سعدآباد در حساب رسمی‌اش خبر داد که در نوروز ۱۴۰۲، یک میلیون و ۲۴ هزار و ۳۷۴ نفر از موزههای سعدآباد بازدید کردند. با این حال، بازدید از موزه‌ها و یادگار‌های دوران پادشاهی در ایران به کاخ سعدآباد محدود نبود و دیگر کاخهای تاریخی تهران مانند نیاوران نیز میزبان هزاران ایرانی علاقه‌مند به تاریخ و فرهنگ بودند.
برگرفته ای از سایت ایندیپندنت فارسی، ۷ فوریه ۲۰۲۴