تخریب و نابودی میراث باستانی و تاریخی ایران که در دولت ابراهیم رئیسی به‌طور معناداری افزایش یافته، شهر باستانی شوشتر و خانه‌های تاریخی آن را نیز مانند دیگر آثار به‌جامانده از ایران باستان هدف قرار داده است. کارشناسان میراث فرهنگی می‌گویند در سایه بی‌اعتنایی مسئولان استانی، وزارت میراث فرهنگی و شهرداری، لوله‌های آب در خانه‌هایی تاریخی شوشتر شکسته‌اند و در نتیجه نشتی آب و آب‌گرفتگی، هر لحظه امکان دارد که این خانه‌ها فرو بریزند.
به گفته ابوالفضل مهدی‌پور، مسئول انجمن دوستداران میراث فرهنگی شوشتر، حجم آب‌گرفتگی در برخی «شوادان»ها تا اندازه‌ای است که باید آب آن‌ها روزانه تخلیه شود وگرنه در بنای خانه‌های تاریخی نشست می‌کند و آن‌ها را از بین می‌برد. این فعال میراث فرهنگی گفت که رانش و ترک‌خوردگی برخی خانه‌های تاریخی نیز به دلیل آب‌گرفتگی شوادان‌ها است.
شوادان به فضاهایی در زیرزمین خانه‌های تاریخی گفته می‌شود که بیشتر در گرمای تابستان از آن‌ها استفاده می‌شد. اکنون صیادان در شوادان‌ها استخر پرورش ماهی زده‌اند و این استخرها هر بار موجب ریزش یکی از خانه‌ها می‌شوند؛ خانه‌هایی که خالی از سکنه هم نیستند و هر لحظه ممکن است بر سر ساکنان آوار شوند.
نشست خانه‌های تاریخی شوشتر و خطر تخریب بافت تاریخی این شهر از حدود سه دهه پیش آغاز شد. طی این سال‌ها برخی مقام‌های محلی ادعاهایی را مبنی بر محافظت از بافت تاریخی شوشتر مطرح کردند. در تازه‌ترین ادعا نیز محسن سید موسوی، فرماندار شوشتر، گفت که مراقبت و محافظت از هویت تاریخی این شهر در اولویت قرار دارد، با این حال چنین به نظر می‌رسد که این توجهی که فرماندار به آن اشاره کرده، تعمیر لوله‌های شهری و جلوگیری از نشتی آب در بافت تاریخی را شامل نمی‌شود.
در حال حاضر تنها پنج درصد خانه‌های تاریخی شوشتر باقی مانده‌اند و همین مقدار نیز در اثر شکستگی لوله‌ها و نشتی آب طی سال‌های متمادی، در حال نابودی است.
روزنامه هم‌میهن روز پنجشنبه ۲۶ بهمن در گزارشی با عنوان «خانه‌هایی روی آب» وضعیت نگران‌کننده خانه‌ها و بافت تاریخی شوشتر را توصیف کرد و نوشت در حالی که ۲۰ سال از فرسودگی لوله‌های شهر تاریخی شوشتر می‌گذرد، هیچ نهادی برای تعمیر و تعویض آن‌ها اقدام نکرده است.
در این گزارش به نقل از علیرضا چهارمحالی، کارشناس میراث فرهنگی، آمده است: «در حال حاضر شوادان‌ها پر از آب شده‌اند و ارتفاع آب به سه تا هفت متر هم رسیده است. هرچقدر هم که آب را تخلیه می‌کنند، بازهم شوادان مملو از آب می‌شود.»
کارشناسان میراث فرهنگی می‌گویند آب‌گرفتگی شوادان‌ها به دلیل ترکیدگی لوله‌ها است اما مسئولان شرکت آبفا مدعی‌اند که این وضعیت در اثر نفوذ آب‌های زیرزمینی به وجود آمده است. علیرضا چهارمحالی در همین زمینه توضیح داد: «در یکی از خانه‌های تاریخی، برشی ایجاد کردیم و دیدیم که تا نزدیک‌ترین رودخانه هفت متر و تا رودخانه دیگر، هشت متر فاصله دارد. رودخانه پایین‌تر از این خانه قرار دارد و اگر آب سفره‌های زیرزمینی ۱۰ متر بالا بیاید، به خانه‌ها می‌رسد.»
او در ادامه افزود که دستگاه‌های مختلفی را برای بررسی این مشکل امتحان کرده‌اند و در نهایت به این نتیجه رسیده‌اند که مشکل نه از آب‌های زیرزمینی و نه از دو رودخانه مجاور شوشتر است؛ بلکه مشکل اصلی ترکیدگی لوله‌های آب‌ها است و برای رفع این مشکل باید اعتبار، آن‌هم در سطح ملی، تامین شود.
محمدمهدی کلانتری، دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی ایران، نیز این موضوع را تایید کرد و گفت: «مشکل اصلی فرسودگی سیستم آب و فاضلاب شهری است. عرض برخی لوله‌ها ۲۳ سانتی‌متر است و وقتی لوله‌ها می‌شکنند، حجم بسیار زیادی آب وارد لایه‌های زیرین خاک می‌شود.»
کلانتری با اشاره به نقش رطوبت در تخریب بناهای تاریخی به‌خصوص بناهای خشتی و گلی هشدار داد که رطوبت در حجم زیاد موجب می‌شود که به لایه‌های خاک نشست کند و نشست کردن آب به لایه‌های خاک به نشست آن در بنا و تخریب کامل بناهای تاریخی منجر خواهد شد.
غلامحسین معماریان، استاد معماری دانشگاه علم و صنعت ایران، نیز تایید کرد که در سفر اخیرش به شوشتر متوجه نشتی آب در زیرزمین خانه‌های تاریخی شده است. او همچنین گفت که «در حال حاضر ۶۰ درصد از حیاط خانه جزایری‌ها که خانه‌ای قدیمی است، ریزش کرده و شانس آورده‌اند کسی در حیاط نبوده است، در غیر این صورت قربانیانی به همراه داشت. این خانه متعلق به دوران صفوی و بسیار ارزشمند است».
یادگار ایران باستان
شوشتر شهری به یادگارمانده از ایران باستان است که سازه‌های آن شهرت جهانی دارند. ضمن اینکه میراث جهانی چغازنبیل نیز در مجاورت آن واقع است. در شوشتر شواهدی از دوران عیلامیان و هخامنشیان وجود دارد. تا سال‌ها قبل بین چهار تا پنج هزار خانه تاریخی در بافت تاریخی شوشتر وجود داشت اما اکنون تنها ۲۰۰ خانه تاریخی در این شهر وجود دارد و باقی آن‌ها به‌تدریج و در گذر زمان از بین رفته‌اند.
فرماندار شوشتر شهریور امسال در گفت‌وگو با خبرگزاری ایرنا، ضمن تایید نشتی آب به خانه‌های تاریخی این شهر، از «دستگاه‌های مربوطه» خواسته بود که این مشکل را هرچه سریع‌تر برطرف کنند. او با بیان اینکه مسئله آب‌گرفتگی شوادان‌ها به حدود ۳۰ سال گذشته بازمی‌گردد، گفت که سال گذشته برخی اعضای ستاد مدیریت بحران استان و شهرستان از خانه‌ها و بافت تاریخی شوشتر بازدید کرده‌اند و قرار است برای شناسایی عوامل نفوذ آب به این نقاط تیم‌هایی تشکیل شود.
حالا با گذشت نزدیک به پنج ماه از این وعده و بالغ بر یک سال پس از بازدید میدانی مقام‌های دولتی از بافت تاریخی شوشتر، این یادگار به‌جامانده از ایران باستان همچنان در معرض تخریب است و مشخص نیست که دولت سیزدهم چه اقدام موثری در برای نجات آن انجام داده است.
مدیران دولتی به‌تناوب ادعا می‌کنند که عوامل نشتی آب به خانه‌های تاریخی شوشتر در حال بررسی‌اند، حال آنکه کارشناسان می‌گویند مسئله را بررسی کرده‌اند و تردید ندارند که این وضعیت در نتیجه شکستگی لوله‌ها به وجود آمده است.
از مهم‌ترین خانه‌های تاریخی شوشتر می‌توان به خانه سرابی، خانه رحیمی، خانه معین‌التجار، خانه مستوفی، خانه کج‌باف، خانه مقدم، خانه مرعشی، خانه امین‌زاده، خانه زایر، خانه طبیب شوشتری، خانه جزایری، خانه شیخ جعفر شوشتری، خانه افضل، خانه چهارمحالی، خانه رضوان و خانه زاهدی اشاره کرد. بیشتر این خانه‌ها بازمانده از دوران‌های قاجار و صفویه‌اند و هنر و معماری جنوب ایران در این دوره‌ها را نمایندگی می‌کنند. این خانه‌ها با الگوی اندرونی و بیرونی طراحی شده‌اند و از جاذبه‌های گردشگری شوشتر به شمار می‌آیند.
پیش‌تر و در اواخر آبان امسال نیز ایجاد جداره سیمانی در سازه‌های آبی شوشتر خبرساز شد و انتقاد وسیع کارشناسان را در پی داشت اما امین مهدوی‌کیا، مدیر پایگاه جهانی شوشتر، در واکنش به انتقادها مدعی شد که جداره سیمانی موقت است و پس از اتمام استحکام‌بخشی، یک لایه نانو همچون جداره‌های سنگی پیرامون، روی سطح دیواره بتنی تثبیت‌شده پاشیده می‌شود.
سازه‌های آبی شوشتر مجموعه‌ای از ۱۳ اثر تاریخی شامل پل‌ها، بندها، آسیاب‌ها، کانال‌ها، آبشارها و تونل‌های هدایت آب است که به صورت سیستم به‌هم‌پیوسته هیدرولیکی کار می‌کنند. این سازه‌ها در واقع ابتکار عمل ایرانیان دوران هخامنشیان را در بهره‌گیری و بهره‌وری مناسب از آب نشان می‌دهند. اساس کار مجموعه به این صورت است که سد گرگر مسیر رودخانه کارون را مسدود می‌کند و سطح آب را برای آب‌گیری سه تونل حفرشده در تخته‌سنگ‌ها بالا می‌آورد. تونل‌های سه‌گانه آب را به کانال‌های متعددی تقسیم می‌کنند که بعد از گرداندن چرخ آسیاب‌ها، به‌صورت آبشارهایی به سمت حوضچه سرازیر می‌شود.
یکی از ویژگی‌های بسیار درخشان این سازه همسایگی آن با بافت تاریخی شهر شوشتر است. در گذشته این سازه‌ها هم کاربرد اقتصادی و صنعتی داشتند و هم آب آشامیدنی شهر شوشتر را تامین می‌کردند.
سازه‌های آبی شوشتر تاکنون تحسین بسیاری از گردشگران اروپایی را برانگیخته‌اند و هر ۱۳ اثر که در فاصله کمی از یکدیگر در شهر شوشتر واقع‌اند، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند.
خانه‌های تاریخی شوشتر تنها آثار تاریخی ایران نیستند که در معرض خطر تخریب و نابودی قرار گرفته‌اند. پیش‌تر نیز تخریب خانه‌های تاریخی شیراز با هدف طرح توسعه حرم شاهچراغ و خراب کردن خانه‌های تاریخی اصفهان با هدف برج‌سازی خبرساز شده بود. علاوه بر آن، برخی خانه‌های تاریخی مانند خانه امینی‌های قزوین نیز به افراد بانفوذ واگذار شدند.
تعارض منافع جمهوری اسلامی با یادگارهای تاریخی، ملی و باستانی ایران از همان روزهای ابتدایی وقوع انقلاب اسلامی و پس از آن آغاز شد که روح‌الله خمینی علیه ملی‌گرایی شمشیر از رو بست و آن را «اساس بدبختی» مسلمانان دانست. با این حال، اینک با روی کار آمدن دولت منصوب علی خامنه‌ای، تعارض جمهوری اسلامی با میراث ملی و تاریخی ایران بیش از هر زمان دیگری آشکار شد و آثار تاریخی و باستانی ایران را به شکلی مضاعف در معرض خطر نابودی قرار داد.
برگرفته ای از سایت ایندیپندنت فارسی، ۱۷ فوریه ۲۰۲۴