در عراق پیدایش جامعه مدنی (شیعه) در بیش از یک دهه گذشته دشوار بوده چون جامعه (شیعه) عراق در گیرودار نزاع های طایفه ای و همچنین دست بالای رهبر جریان صدر در میان طبقه های فرودست جامعه شیعه عراق است. اما تظاهرات اخیر که جوانان عراق در آن حضوری چشم‌گیر داشتند باعث تقویت جامعه مدنی خواهد شد.
تظاهرات عراق که از ماه اکتبر سال گذشته آغاز شد نشان دهنده فروپاشی یک طبقه سیاسی و برآمدن نسل تازه ای با مطالبات سیاسی و اجتماعی متفاوتی است که گسستی از سنت های فرقه ای گذشته را نشان می دهد.
این نسل معترض زیر بار سرسپردگی سیاسی و فرهنگی به صدر نمی رود و در نتیجه ضربه ای اساسی به محبوبیت و جایگاه صدر خواهد زد. صدر در موضعی جای گرفته که قوانین دینی و «خرافات» پوپولیستی بدون تفاوت چندانی با عقاید قبیله ای بر آن حاکم است.
درگیری صدری ها با تظاهرات کنندگان غیر وابسته به صدر، گاه در قالب نزاع میان پسری جوان با پدری هوادار صدر آشکار شد. این بدان معناست که نزاع دیگر نزاع میان نظامی فاسد که از ۲۰۰۳ بر سر کار آمده و سیاست‌مدارانی حامی آن نیست بلکه بسیار فراتر از آن، شاهد گسست نسلی در عراق هستیم.
حوادثی که با تظاهرات همراه شد ازجمله اقدامات سرکوب‌گرانه افراد مسلح نزدیک به احزاب سلطه خواه و در نهایت استعفای «عادل عبدالمهدی» نشان داد که فساد در عراق تا چه حد نهادینه شده و به چهره های مذهبی و نظامی هم کشیده شده است. البته در مقطعی صدر که حامی اصلی دولت عبدالمهدی بود در قامت مدافع معترضان ظاهر شد.
اما طولی نکشید که گروه موسوم به «سرایا السلام»، شاخه نظامی جریان صدر، دربرابر معترضان از خشونت نظامی استفاده کرد. معترضانی که نماینده نسل تازه ای هستند که تصمیماتشان صدر را غافلگیر کرد. نتیجه این وضعیت پیدایش دو جبهه درون شیعیان عراق بود: جوانانی معترض که خواستار اصلاحات سیاسی بنیادی هستند، گروه دیگر که نظر به قدرت دارند.
بازوی سیاسی صدر در پارلمان، یعنی ائتلاف سائرون، نتوانست برای به قدرت رساندن «عدنان الزرفی» اجماع سیاسی لازم را ایجاد کند و در نهایت نامزد گروه های دیگر، یعنی «مصطفی الکاظمی» بود که به قدرت رسید.
اما این به معنای پایان تظاهرات در عراق نیست. اوضاع سیاسی و اقتصادی و موضوع کرونا باعث شد که دولت الکاظمی بدون مشکل چندانی از سد مجلس عبور کند، اما تظاهرات در برخی نقاط عراق ادامه دارد و معترضان اعلام کرده اند که به محض پایان محدودیت های کرونا اعتراضات خود را ازسر خواهند گرفت.
برای درک علل کاهش محبوبیت جریان صدر باید به این نکته توجه داشت که «سید مقتدی صدر» میراث دار محبوبیت پدر خود «سید محمد صدر» است که از مراجع شیعه بود و در دوران حکومت بعث در سال ۱۹۹۹ کشته شد. سید محمد صدر شخصیتی کاریزماتیک بود که دربرابر آیت الله سیستانی، که از حمایت گسترده روحانیت بلندپایه شیعه در حوزه ها برخوردار بود، اعلام مرجعیت کرد.
سید محمد صدر برای کسب مشروعیت برای این اعلام مرجعیت گفتمانی پوپولیستی را پیش گرفت که متناسب با دیانت عوامانه بود. روشی که پسر وی مقتدی هم ادامه داد.
در مناطق محروم و حاشیه شهرهای بزرگ، جوانان جذب ایده های صدر شدند که چیزی بیش از «دین عوامانه» با آمیزه ای از ایده های میهن پرستانه نبود. این گفتمان در میان طبقات فرودست و حاشیه نشینان و نیز به حاشیه رانده شدگان در هرم اجتماعی و دینی نفوذ بسیار پیدا کرد.
صدری ها سراغ جوانان خلاق و خوانندگان رپ و ورزشکاران و حرفه های خُرد هم رفتند و از آنها برای شکل گیری جریانی استفاده کردند که مراسم دینی را به نوعی مخالفت مخفیانه با دین رسمی نخبگان شیعی تبدیل کرد.
با کشته شدن سید محمد صدر، پیروان او با ایده استمرار سنت خانوادگی سراغ پسرش مقتدی رفتند. او پس از حمله امریکا به عراق نیروهای نظامی ایجاد کرد که نام آن را «جیش المهدی» نهاد و شمار قابل توجهی از هوادارانش به آن پیوستند.
صدر برای آنکه خود را فردی دارای مقام قدسی در میان هوادارانش جازند برخی سنت های قدیمی را احیا کرد و این هاله قدسی باعث شد که آن هواداران از استفاده از خشونت دربرابر مخالفان ابایی نداشته باشند.
در سال ۲۰۰۸ صدر و سوداهای سیاسی وی وارد افق های تزه ای شد. او از فعالیت های سیاسی و اقتصادی و مالی خود برای فعالیت های فرهنگی و دینی اش استفاده کرد که نتیجه آن تضمین تداوم محبوبیت وی در میان فرودستان بود. این وضعیت البته سنتزی هم داشت که پیدایش جوانانی در همان طبقه بود که امروزی تر می اندیشیدند و نگاه متفاوتی به نقش دین و دیانت در جامعه داشتند.
این نسل امروزی دیگر حاضر نبود فرهنگ «پیرمردها» را بپذیرد و در نتیجه از جریان صدر فاصله گرفت و یک چالش فرهنگی برای آن ایجاد کرد. تظاهرات پرشور در عراق نشان داد که نسل تازه و به روزی در عراق شکل گرفته که مشروعیت سیاسی صدر را زیر سؤال می برد.
برای همین است که صدر با تظاهرات این جوانان که روی پای خودشان ایستاده اند مخالف است. او می داند که با سرکوب هم نمی تواند این تظاهرات را مهار کند و این یعنی که جریان صدر به زودی وارد فاز ازکارافتادگی خواهد شد.
منبع: سایت عراقی میدل ایست نیوز به زبان فارسی، ۲۷ ژوئن ۲۰۲۰