بابک تقوایی
بعدازظهر یکشنبه ۲۵ مهر ۱۴۰۰، سرلشکر پاسدار محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران، با استقبال رسمیِ سپهبد سرگئی ایستراکوف، جانشین رئیس ستاد کل نیروهای مسلح روسیه، وارد فرودگاه ونوکووای مسکو شد. باقری که به دعوت رسمی ارتشبد سرگئی شویگو به روسیه سفر کرده است، در مورد خرید شماری از تسلیحات نظامی، از جمله هواپیماهای جنگنده و هلیکوپترهای رزمی، با همتایان خود مذاکره کرد. محور این مذاکرات، خرید هواپیماهای جنگنده است که به نظر می‌رسد از نوع سوخو-۳۵اِس (Su-35S) و سوخو-۳۰اِس‌اِم (Su-30SM) باشد؛ جنگنده‌هایی که نخستین بار در سال ۱۳۹۴مقام‌های رژیم جمهوری اسلامی از مقام‌های روسیه تقاضای خریدشان را کردند که با مخالفت مقام‌های روسیه مواجه شد.
نیروی هوایی ارتش ایران هم‌اکنون ۳۰۵ فروند هواپیمای جنگنده در اختیار دارد که از این میان فقط ۹۰ فروند آمادگی رزمی کامل دارند. جنگنده‌هایی هستند که به علت فرسودگی سازه و همچنین به‌روز نکردن تخصصی توسط شرکت‌های سازندهٔ آن‌ها، قابلیت بقا در نبردهای هوایی کنونی را ندارند. موشک‌های قدیمی هوا به هوای این جنگنده‌ها به طور عمده قادر به شکار جنگنده‌های مدرن نیستند، و بمب‌افکن‌های فاقد تسلیحات نقطه‌زن و دورایستا، در صورت شرکت در نبردهای نظامی، همواره خلبانانشان را در معرض خطر انهدام جنگنده‌شان با سامانه‌های پدافند موشکی قرار می‌دهند.
در سال ۱۳۹۵ دولت روسیه درخواست رسمی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح ایران برای خرید هواپیماهای جنگنده و همچنین آموزش رزمی را رد کرد و فقط با فروش چهار آتشبار سامانه پدافند موشکی اس-۳۰۰پی‌اِم یو-۲ (S-300PMU-2) که کاربرد دفاعی دارند موافقت کرد. این اقدام به دلیل جلوگیری از تحریم شدن کارخانه‌های تولیدکننده این هواپیماهای روسی توسط آمریکا، و همچنین به دلیل ناتوانی جمهوری اسلامی ایران در پرداخت هزینه‌های لازم برای خرید این جنگنده‌ها بود.
حال تحریم‌های تسلیحاتی وضع شده از سوی شورای امنیت سازمان ملل متحد در مورد فروش سلاح به ایران به پایان رسیده است. چنین است که اکنون ریاست ستاد مشترک نیروهای مسلح ایران در حال مذاکره با همتای روس خود برای خرید این جنگنده‌ها، و نیز شماری از تسلیحات و تجهیزات دیگر چون هلیکوپترهای رزمی است. بودجه دفاعی همچنان اندک ایران، و از سوی دیگر مخالفت اسرائیل، یکی از متحدان مهم روسیه در خاورمیانه، می‌تواند از عوامل محدود کننده فروش برخی از تسلیحات و تجهیزات راهبردی نظامی به ایران در حال حاضر باشد و مذاکرات کنونی برای خرید هواپیماهای جنگنده را بار دیگر بی‌نتیجه کند.
سه دهه تلاش ناموفق جمهوری اسلامی برای خرید هواپیماهای جنگنده
در طول جنگ ایران و عراق، نیروی هوایی ارتش ایران در حدود ۲۲۰ فروند از هواپیماهای جنگنده خود را از دست داد بدون آن که قادر به جایگزین کردن آن‌ها باشد. از میان حدود ۲۱۰ فروند جنگنده‌ای که در طول جنگ سالم ماندند، ده‌ها فروند دیگر به دلیل سانحه‌های هوایی متعدد در سه دهه اخیر از دست رفته است. به منظور جایگزین کردن آن‌ها، تا کنون فقط ۲۴ فروند جنگنده رهگیر میگ-۲۹ و ۱۲ فروند بمب‌افکن تاکتیکی سوخو-۲۴اِم‌کِی (Su-24MK) از روسیه، و بیش از ۵۰ فروند جنگنده چینی اف-۷اِن (F-7N) و نمونهٔ آموزش رزمی آن در سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۳ خریده شده است.
در کنار این‌ها، چهار فروند جنگنده میگ-۲۹ و ۲۲ فروند سوخو-۲۴اِم‌کِی سابق و ۲۴ فروند جنگنده بی‌سلاح میراژ اف-۱ سابق نیروی هوایی عراق که در دی ۱۳۶۹ به ایران پناهنده شده بودند، پس از توقیف و ضبط شدن به عنوان بخشی از غرامت جنگی عراق، به خدمت نیروی هوایی ارتش ایران درآمدند. اما تا امروز این‌ها نتوانسته‌اند جایگزین کاملی برای هواپیماهای جنگنده آمریکایی از دست رفته در طول جنگ با عراق باشند. هم‌اکنون کمتر از ده فروند از هر مدل از این جنگنده‌های روسی به طور عملیاتی در خدمت باقی مانده‌اند، زیرا شرکت‌های سازنده آن‌ها از تامین قطعات آن‌ها خودداری کرده‌اند. همچنین، پس از خروج مستشاران روسی در سال ۱۳۷۴ تا کنون تعمیر اساسی کامل آن‌ها صورت نگرفته است و عمده جنگنده‌های موجود، فاقد رادارها و سامانه‌های تسلیحات عملیاتی هستند.
خریدن و تحویل گرفتن ۲۴ فروند جنگنده میگ-۲۹ و ۱۲ فروند سوخو-۲۴ ام‌کی در سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۰ تنها مورد خرید هواپیماهای جنگنده از اتحاد جماهیر شوروی آن زمان نبود. در سال ۱۳۷۰، وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح ایران ۴۸ فروند جنگنده میگ-۲۹ دیگر به اتحاد جماهیر شوروی سفارش داد. اما فقط دو سال پس از آن، به دنبال فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، رئیس جمهوری وقت روسیه، بوریس یلتسین، دستور لغو یک‌طرفه قرارداد خرید را داد. هزینه پرداختی آن خرید‌ها برای توسعه نیروگاه اتمی ایران و سایر خریدهای نظامی ایران استفاده شد.
در سال‌های دهه ۱۳۷۰، به دنبال لغو قرارداد خرید هواپیماهای جنگنده از روسیه، وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح ایران نخست به دنبال خرید شماری از جنگنده‌های میگ-۲۹ مدل ۹-۱۳ از رده خارج نیروی هوایی مولداوی بود. اما دولت آمریکا پیش از انعقاد هرگونه قراردادی، این جنگنده‌ها را خرید و به خاک خود انتقال داد تا از تحویل آن‌ها به ایران جلوگیری کند. در اقدامی دیگر در سال ۱۳۸۰، وقتی وزارت دفاع ایران و روسیه بر سر خرید دست‌کم ۲۴ فروند هواپیمای جنگنده رهگیر میگ-۳۱ مذاکره می‌کردند، دولت آمریکا با فشار بر روسیه مانع از انعقاد قرارداد خرید این جنگنده‌ها شد.
آخرین تلاش وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح ایران تا کنون، به منظور خرید هواپیماهای جنگنده برای استفاده در نیروی هوایی ارتش ایران، در سال ۱۳۸۶ صورت گرفت. در آن سال، قراردادی که در آستانه انعقاد با چین برای خرید هواپیماهای جنگنده بمب‌افکن جِی‌اِچ-۷آ (JH-7A) بود، به‌خاطر تصویب تحریم‌های تسلیحاتی شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران به دلیل برنامهٔ جنجال‌برانگیز هسته‌ای ایران، هرگز نهایی نشد، و در نهایت سبب شد که نیروی هوایی ارتش ایران از پیدا کردن جایگزین برای هواپیماهای جنگنده فرسوده خود عاجز بماند.
برگرفته ای از سایت ایندیپندنت فارسی، ۲۱ اکتبر ۲۰۲۱