هشت نفر از مولفان موسسه دهخدا استعفا کردند. این هشت نفر در نامه‌ای سرگشاده به وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، ضمن برشمردن اهمیت کار موسسه دهخدا بر روی «لغت‌نامه بزرگ فارسی»، دلایل کناره‌گیری خود را مشکلات مالی و عزل و نصب و جابجایی نیروهای کارآمدِ موسسه ذکر کرده‌اند.
در این نامه آمده است: «موسسه لغت‌نامه دهخدا از بدوِ تأسیس تا کنون همواره با مشکلات مالی روبه رو بوده است، حتی پس از بنیانگذاری مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی در سال ۱۳۶۸ و خودکفا‌شدن آن در سال ۱۳۸۳ باز هم چندان گشایشی در پرداخت حق التألیف‌ها ایجاد نشد.»
نویسندگان نامه می‌افزایند: «باید عرض کنیم که ما مولفان موسسهٔ لغت‌نامه دهخدا در پی عزل و نصب و جابجایی نیروهای کارآمدِ موسسه، نگران سرنوشت و پاسداشت کارهایی هستیم که توسط بزرگانی چون علامه علی‌اکبر دهخدا، دکتر محمد معین، دکتر سیدجعفر شهیدی و دکتر سیدمحمد دبیرسیاقی بنیانگذاری شده است.»
در ادامه این نامه آمده است: «لغت‌نامهٔ بزرگ فارسی سند ملّی زبان فارسی و همانند لغت‌نامهٔ دهخدا طرحی ملّی است و تعطیل آن ضربه‌ای محکم به جسم و جان زبان فارسی است. ما مولفان لغت‌نامهٔ بزرگ فارسی از حضرت عالی درخواست می‌کنیم دستور فرمایید مسئولان ذی‌ربط، آبِ رفته را به جوی بازگردانند و با تجدیدنظر در تصمیمات خود شأن و پایگاه موسسه لغت نامه دهخدا را که از قدیم‌ترین موسسات پژوهشی کشور است، پاس بدارند.»
متن نامه به شرح زیر است:
وزیر محترم علوم، تحقیقات و فناوری
جناب آقای دکتر محمدعلی زلفی گل
با سلام و احترام
چنان که مستحضرید کار بزرگ علامه علی‌اکبر دهخدا در طول تاریخ هزار و چند صد ساله دورهٔ اسلامی ایران در حفظ و اعتلای زبان فارسی کم‌نظیر بوده است. لغت‌نامه دهخدا بی‌نیاز از تعریف و تمجید است. اهمیت کار او باعث شد که این اثر ارجمند پس از حدود سی سال تلاش شخصی او مورد حمایت مجلس شورای آن روزگار قرار گیرد و پس از آن وزارت فرهنگ و دانشگاه تهران متولی ادامه آن شدند.
کار ارزشمند او با نظارت و پایمردی شاگردان برجسته‌اش، دکتر محمد معین، دکتر سیدجعفر شهیدی، دکتر سیدمحمد دبیرسیاقی و استاد محمد پروین گنابادی و همکاری جمعی از مولفان ادامه یافت تا اینکه سرانجام چاپ لغت‌نامه دهخدا در بیش از بیست و پنج هزار صفحه سه ستونی با قطع رحلی، در ۲۲۲ جزوه در سال ۱۳۵۸- ۱۳۵۹ پایان یافت و در پنجاه جلد صحافی شد.
در سال‌های بعد موسسهٔ لغت‌نامهٔ دهخدا تصمیم به ویرایش و حروف‌نگاری کامپیوتری لغت‌نامه گرفت. ویراست اول در سال ۱۳۷۳ در ۱۵ جلد و ویراست دوم در سال ۱۳۷۷ در ۱۶ جلد به چاپ رسید. در سال ۱۳۷۹ لوح فشرده لغت‌نامهٔ دهخدا در قالب نرم‌افزاری با توانایی جستجوهای گوناگون به دست علاقه‌مندان رسید و تاکنون چندین ویراست از آن منتشر شده است. در سال ۱۳۸۵ فرهنگ متوسط دوجلدی دهخدا (بدون اَعلام و شواهد) به چاپ رسید. همچنین در ۲۱ مردادماه ۱۳۹۹ نسخهٔ برخط (آنلاین) لغت‌نامهٔ دهخدا بر روی وبگاه موسسهٔ لغت‌نامهٔ دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی بارگذاری شد.
بنیانی که دهخدا گذاشت در زمان و نوع خود بی‌نظیر بود و علاوه بر لغت، اَعلام را نیز در بر داشت. امروزه با وجود فرهنگ‌ها و دانشنامه‌های جدید، لغت‌نامه همچنان جایگاه خود را حفظ کرده است. جایگاه لغت‌نامه در کنار دیگر فرهنگ‌ها و حقّ اولویّت دهخدا در فرهنگ‌نویسی محفوظ است و تا زبان فارسی برجاست، نام او نیز برجا خواهد ماند.
در سال‌های پایانی تألیف و چاپ لغت‌نامه دهخدا (۱۳۵۵ –۱۳۵۹)، زنده‌یاد دکتر سیدمحمد دبیرسیاقی با تکیه بر نظر و خواست دهخدا، طرح تألیف لغت‌نامه‌های دیگری را پیش نهاد: لغت‌نامهٔ فارسی در ۳ نوع بزرگ، متوسط و کوچک. نام «لغت‌نامهٔ فارسی» بر اساس یادداشتی از یادداشت‌های شادروان دهخدا برای مقدمهٔ لغت‌نامه دهخدا انتخاب شد: «این لغت‌نامه مسوّده و پیش‌نویس لغت‌نامهٔ فارسی است و از این‌رو محتاج بسیاری اصلاح و تصحیح‌هاست و اگر این پیش‌نویس نباشد اصلاحات و تصحیحات صورت نمی‌گیرد».
دکتر دبیرسیاقی تألیف این فرهنگ را با همراهی شادروان سیدجعفر شهیدی و چند تن از مولفان باقی‌مانده (عباس دیوشلی، حسن احمدی گیوی، حسن انوری، رسول شایسته، سعید نجفی اسداللهی و غلامرضا ستوده) آغاز کرد. چاپ لغت‌نامه‌های متوسط و کوچک پس از یکی دو جلد متوقف شد و تنها لغت‌نامهٔ بزرگ فارسی ادامه یافت.
تألیف این فرهنگ با پیوستن افراد دیگری که جانشین مولفان درگذشته شدند، آهسته و پیوسته ادامه یافت. تا کنون حرف «آ» در ۱۰۵۴ صفحه در ۷ جزوه، حرف «الف» در ۴۴۱۲ صفحه در ۲۴ جزوه و از حرف «ب» تا کنون ۱۳۷۰ صفحه در ۹ جزوه منتشر شده است، بیش از دو سال است سه جزوه (۴۱۸ صفحه) به چاپخانه فرستاده شده ولی به علت نداشتن بودجه هنوز چاپ نشده و این در حالی است که دو جزوهٔ دیگر آماده چاپ است و تا پایان حرف «ب» نیز تألیف شده و کار آن در مراحل تکمیلی است. درخور ذکر است که مقدمات برخط شدن لغت نامه بزرگ فارسی در حال انجام بود که متأسفانه ناتمام ماند.
از جمله ویژگی‌های این فرهنگ و تفاوت‌های آن با لغت‌نامه دهخدا، می‌توان به این موارد اشاره کرد:
لغت‌نامهٔ دهخدا یک «لغت‌نامه – دائرة‌المعارف» است ولی لغت‌نامهٔ بزرگ فارسی فقط شامل اطلاعات لغوی است و اَعلام تاریخی و جغرافیایی و توضیحات دانشنامه‌ای ندارد. مستحضرید که فرهنگ‌نویسی و دانشنامه‌نویسی، در عین مشابهت، بسیار با هم تفاوت دارند؛ فرهنگ‌نویسی به مراتب دشوارتر و وقت‌گیرتر از دانشنامه‌نویسی است.
در اینجا برای نمونه آمار مدخل‌های حرف «آ» و «الف» لغت‌نامهٔ دهخدا -که هم لغت‌نامه و هم دانشنامه است – و لغت‌نامهٔ بزرگ فارسی – که فقط لغت‌نامه است – با هم مقایسه می‌شود: حرف «آ» در لغت نامه دهخدا: ۲۳۰۴ مدخل در ۲۴۰ صفحه؛ حرف «آ» در لغت‌نامه بزرگ فارسی: ۵۸۳۷ مدخل در ۱۰۵۴ صفحه. و اما حرف «الف» در لغت نامه دهخدا: ۲۲۶۷۷ مدخل در ۳۵۰۳ صفحه؛ حرف «الف» در لغت‌نامه بزرگ: ۲۴۹۸۱ مدخل در ۴۴۱۲ صفحه. این تفاوت در حالی است که در حرف «الف» لغت‌نامه دهخدا تعداد معتنابهی اَعلام ضبط شده است که شامل نیمی از مدخل‌ها می‌شود، برای نمونه بنگرید به مدخل‌های «ابن…»، «ابو…»، «احمد..». مقایسه این دو حرف در این دو فرهنگ، عظمت و شمول کاری را که در لغت‌نامهٔ بزرگ فارسی در دست انجام است، نشان می‌دهد.
لغت‌نامه بزرگ فارسی در گزینش و ارائه مدخل‌ها و تعریف‌نگاری و ارائه ترکیب‌ها و شاهدها، شیوه و روشی مدوّن دارد.
متن‌های مورداستشهاد لغت‌نامه دهخدا عمدتاً تا سده هشتم هجری است، ولی دامنه منابع لغت‌نامه بزرگ فارسی نزدیک به هزار عنوان کتاب از متن‌های قدیم و معاصر است.
لغت‌نامه بزرگ فارسی فرهنگی تاریخی است. به این معنی که شاهدهای این فرهنگ از قدیم به جدید مرتب شده و سیر تحوّل معنایی واژہ را نشان می‌دهد.
پرسش یا شبهه دیگری که این روزها مطرح می‌شود درباره کُندی تألیف این فرهنگ است. چند علت برای کُندی آن می‌توان برشمرد:
زمان‌بر بودن و به اصطلاح قدما “بطیءالسیر” بودن تألیف این دست فرهنگ‌های عمومی بزرگ و جامع، ویژگی ذاتی و ماهوی این نوع فرهنگ‌هاست. تألیف و چاپ لغت نامه دهخدا ۶۳ سال (۱۲۹۷- ۱۳۵۹) به طول انجامید. در تألیف لغت‌نامه به جز علامه دهخدا، ۱۱۷ مولف و دستیار همکاری کردند و بودجه‌ای مصوّب در مجلس داشت.
این موضوع خاص این فرهنگ و ایران نیست. تألیف فرهنگ جدید انگلیسی آکسفورد Oxford New English Dictionary با بیش از صد نفر مولف و ویراستار و متخصص و آن همه امکانات حدود ۵۰ سال طول کشید. گاه تألیف یک مدخل (و نه ویرایش آن) در چنین فرهنگ‌هایی ماه‌ها طول می‌کشد، تألیف مدخل‌های پرکاربرد که معانی متعدد و هزاران شاهد در متون دارند، چندین ماه کارِ پیوسته می‌طلبد.
کمبود نیروی متخصص نیز یکی از دلایل اصلی کُندی این کار و کارهای مشابه است. فرهنگ‌نویسی کاری تخصصی است که علاوه بر دانش لغوی، شمّ زبانی، احاطه بر متون زبان فارسی، تسلط بر دستور زبان فارسی، دانستن زبان عربی و یکی دو زبان خارجی، داشتن اطلاعات اجمالی از زبان شناسی و آشنایی با کتاب های مرجع، عشق و علاقه و حوصله و بردباری بسیاری می‌طلبد. افرادی که حتی نیمی از این شرایط را داشته باشند، متأسفانه فراوان نیستند.
عدم امکان استخدام و جذب نیرو به دلیل فراهم نبودن زیرساخت مناسب. در دورهٔ مدیریت‌های پیشین، موسسه برای جذب نیرو از بین دانشجویان دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی فراخوان داد. از بین آنان بعد از دو بار مصاحبه ۱۵ نفر برای طی دوره آموزشی انتخاب شدند و همکاران مولف برای تربیت آنان هیچ کم نگذاشتند.
تمامی آنها بعد از دو سه سال کار کردن به خاطر دریافت نکردن دستمزد مناسب از یک سو و نداشتن امید به استخدام و عقد قرارداد از موسسه رفتند و جذب مراکز فرهنگی دیگر شدند. یکی از موانع جذب نیرو، اختصاص ندادن عضو هیئت علمی جدید به موسسه بود. موسسه فقط دو عضو هیئت علمی داشت که با لغت‌نامه بزرگ نیز همکاری می‌کردند، به سبب مسائل اداری و امتیازدهی و مانع تراشی‌ها، کار به جایی رسید که ترجیح دادند استعفا دهند.
نداشتن بودجه مناسب، کافی و مطمئن. پس از پایان لغت‌نامه دهخدا و ارائه طرح لغت‌نامه‌های فارسی به دانشگاه تهران، هیئت رئیسهٔ دانشگاه موافقت کرد که همان بودجه مختصر لغت‌نامه دهخدا به این فرهنگ اختصاص یابد. بودجه‌ای که در همان موقع برای تألیف و چاپ لغت‌نامه دهخدا نیز بسنده نبود و دکتر معین و پس از او، دکتر سیدجعفر شهیدی با نوشتن نامه به سازمان‌ها و ادارات مختلف کسری بودجه چاپ لغت‌نامه را تأمین کردند.
موسسه لغت‌نامه دهخدا از بدوِ تأسیس تا کنون همواره با مشکلات مالی روبه رو بوده است، حتی پس از بنیانگذاری مرکز بین المللی آموزش زبان فارسی در سال ۱۳۶۸ و خودکفا‌شدن آن در سال ۱۳۸۳ باز هم چندان گشایشی در پرداخت حق التألیف‌ها ایجاد نشد.
با همه گیری کووید ۱۹ و عدم پذیرش زبان‌آموز و تحریم‌های بانکی وضع بدتر شد به نحوی که عملاً حق التألیفی به مولفان پرداخت نشد و یا اگر شد به طور مقطعی و بسیار ناچیز بود. با این همه، با حق التألیف‌های مختصر یا بدون دریافت حق التألیف کار ادامه یافت.
جناب آقای وزیر، پس از این مقدمه طولانی، با احترام باید عرض کنیم که ما مولفان موسسهٔ لغت‌نامه دهخدا در پی عزل و نصب و جابجایی نیروهای کارآمدِ موسسه، نگران سرنوشت و پاسداشت کارهایی هستیم که توسط بزرگانی چون علامه علی‌اکبر دهخدا، دکتر محمد معین، دکتر سیدجعفر شهیدی و دکتر سیدمحمد دبیرسیاقی بنیانگذاری شده است.
در سال ۱۳۸۶ پس از استقلال سازمانی موسسه از دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی و درگذشت دکتر سید جعفر شهیدی، به تشخیص روسای دانشگاه تهران، روسای این موسسه از گروه زبان‌شناسی انتخاب شدند که با توجه به دو فعالیت عمده این موسسه که فرهنگ‌نویسی و آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان است، تصمیم بجایی بود. ما در دو سال اخیر شاهد اجرای برنامه‌های موفق کوتاه‌مدت و درازمدت رئیس پیشین و معاون او بودیم؛ موسسه در حال اوج گرفتن بود که به ناگاه پیش از موعد ایشان برکنار شدند.
در پی تصمیمات کارشناسی نشده و شتاب‌زدهٔ رئیس جدید، نیروهای کاردان، وظیفه‌شناس و مسئولیت‌پذیر از موسسه عزل یا رانده شدند. مولفان طی نامه‌ای از رئیس جدید موسسه تقاضا کردند که در تصمیم‌های خود بازنگری کند، جوابی داده نشد. بار دیگر همگی در موسسه حاضر شدند و خواهان ملاقات و مذاکره با ایشان شدند، پیغام فرستادند که تصمیم‌گیری در این مورد در حوزهٔ اختیارات ایشان نیست. همه اینها موجبات آزردگی خاطر کسانی شد که مدت همکاری برخی از ایشان با موسسه بالغ بر ۶۰ سال است. در پی آن، مسئولان امر در سخنرانی‌ها و مصاحبه‌ها منکر این برخوردها و قطع همکاری مولفان شدند و اطلاعیه مولفان را جعلی دانستند و در رسانه‌ها چنین نمایاندند که در موسسه لغت نامه دهخدا آب از آب تکان نخورده است.
مولفان موسسه لغت‌نامه دهخدا ضمن اعلام مجدد تعطیلِ موقتِ تألیف لغت‌نامهٔ بزرگ فارسی و قطع همکاری خود با موسسه لازم دانستند که ضمن معرفی «لغت‌نامهٔ بزرگ فارسی» ضرورت و اهمیت آن را برای جناب‌عالی شرح دهند و از جناب‌عالی بخواهند که اجازه ندهید چراغی را که علامه دهخدا صد سال پیش برافروخت و شاگردان و رهروان او آن را تا امروز روشن نگاه داشته‌اند، خاموش شود.
لغت‌نامهٔ بزرگ فارسی سند ملّی زبان فارسی و همانند لغت‌نامهٔ دهخدا طرحی ملّی است و تعطیل آن ضربه‌ای محکم به جسم و جان زبان فارسی است. ما مولفان لغت‌نامهٔ بزرگ فارسی از حضرت عالی درخواست می‌کنیم دستور فرمایید مسئولان ذی‌ربط، آبِ رفته را به جوی بازگردانند و با تجدیدنظر در تصمیمات خود شأن و پایگاه موسسه لغت نامه دهخدا را که از قدیم‌ترین موسسات پژوهشی کشور است، پاس بدارند.
با احترام و آرزوی تندرستی و موفقیت برای جناب عالی
هیئت مولفان لغت نامه بزرگ فارسی
۱۲/۶/۱۴۰۱
برگفته ای از سایت ایران امروز،۸ سپنامبر ۲۰۲۲