سایه رحیمی
بیشتر از یک دهه است که کارشناسان یک‌صدا هشدار می‌دهند فرونشست زمین در استان فارس مجموعه تاریخی نقش رستم را تهدید می‌کند. به‌رغم این هشدارها که در یکی دو سال اخیر به شکل فزاینده‌ای بیشتر شد، مقام‌های جمهوری اسلامی نه در جهت جلوگیری از تخریب این محوطه تاریخی اقدام موثری انجام دادند و نه برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی پیرامون آن را متوقف کرده‌اند.
فرونشست زمین پدیده‌ای است که در اثر برداشت از آب‌های زیرزمینی و حفر چاه‌های عمیق رخ می‌دهد. پدیده‌ای که در حال حاضر از نقاط مختلف ایران گزارش شده و به تهدیدی جدی برای جان و سلامتی مردم و آثار تاریخی ایران از اصفهان تا فارس تبدیل شده است.
کارشناسان میراث فرهنگی در سال‌های اخیر بارها درباره پیامدهای پدیده فرونشست زمین در اصفهان و احتمال ویرانی و تخریب کامل آثار و بناهای تاریخی هشدار داده‌اند.
نخستین شکاف‌ها در محوطه تاریخی نقش رستم از اواخر دهه ۸۰ آغاز شد. پس از آن، خطر تخریب این یادگار تاریخ باستان ایران به‌تدریج افزایش یافت، به طوری که حالا به مرز ویرانی رسیده است.
نتایج یک کار مطالعاتی جدید در دانشگاه شیراز نشان می‌دهد که در اثر فرونشست زمین در مرودشت، یک شکاف نیم‌متر تا ۷۰ سانتی‌متری در منطقه تاریخی نقش رستم به وجود آمده است. مریم دهقانی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه شیراز، پیش‌تر به خبرگزاری ایلنا گفته بود که این شکاف‌ها در فاصله ۱۰ تا ۱۵ متری منطقه باستانی نقش رستم ایجاد شدهاند و به‌رغم اینکه هر سال با شن و ماسه پر می‌شوند، دوباره سر باز می‌کنند.
به گفته این استاد دانشگاه، وسعت و سرعت فرونشست زمین در مرودشت استان فارس پیشرفت قابل‌توجهی داشته و تمام دشت با این پدیده فاجعه‌آمیز درگیر شده است.
دهقانی گفته بود که برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی دلیل اصلی «کلاف سردرگم» پدیده فرونشست زمین در استان فارس و دیگر مناطق ایران است.
مجموعه باستانی نقش رستم که اینک خطر تخریب آن را تهدید می‌کند، در شمال شهرستان مرودشت استان فارس قرار دارد و یادگاری به‌جامانده از سه دوره تاریخی عیلامیان، هخامنشیان و ساسانیان است که قدمت آن به حدود ۱۲۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد.
علاوه بر قدمت تاریخی، این مجموعه باستانی به دلیل اینکه آثار و یادگارهای ایران باستان در سه دوره تاریخی را در خود جای داده است، اهمیتی چندبرابری دارد. نقش‌برجسته رستم و بنای سنگی کعبه زرتشت، پیام‌آور پندار، کردار و گفتار نیک در ایران، از آن جمله است.
در این محوطه باستانی، داریوش بزرگ، خشایارشاه، اردشیر یکم و داریوش دوم، چهار پادشاه سلسله هخامنشی، به خاک سپرده شدهاند. از طرفی، وجود سنگ‌نگاره‌های متعلق به عصر ساسانیان در این محوطه ردپای این سلسله را هم در نقش رستم اثبات می‌کند.
جست‌وجو در منابع تاریخی حاکی از آن است که این محوطه ابتدا «سه‌گنبدان» یا «دوگنبدان» نام داشت ولی پس از اینکه ایرانیان رستم، پهلوان اسطوره‌ای شاهنامه فردوسی، و سنگ‌نگاره‌های ساسانی در این منطقه را به هم مرتبط دانستند، به «نقش رستم» تغییر نام یافت.
کهن‌ترین اثر موجود در نقش رستم متعلق به دوران عیلامیان است که در آن نقش دو ایزد و دو ایزدبانو به همراه شاه و ملکه به تصویر کشیده شده بود اما بعدها بهرام دوم ساسانی بخش‌هایی از آن را پاک کرد و نقش خود را روی آن تراشید.
یادگار دوران هخامنشیان در نقش رستم را کعبه زرتشت می‌دانند. بر سه گوشه این بنا دو کتیبه از شاپور یکم نقش شده است که از نظر تاریخی ارزش بسیاری دارند.
سنگ‌نگاره‌های پادشاهان ساسانی که نخستین آن‌ها را اردشیر بابکان تراشید، مهم‌ترین یادگارهای به‌جامانده از این دوره تاریخی در نقش رستم به شمار می‌روند. از نظر ایرانیان، این سنگ‌نگاره‌ها یادآور رشادت‌ها و قهرمانی‌های رستم، پسر زال و رودابه، در شاهنامه فردوسی است.
این محوطه باستانی که توصیف ارزش‌های تاریخی و فرهنگی آن در چندین کتاب هم نمی‌گنجد، اکنون در سایه بی‌اعتنایی و بی‌توجهی مسئولان جمهوری اسلامی تا نابودی و تخریب فاصله زیادی ندارد. عکس‌هایی که خبرگزاری فارس، وابسته به سپاه پاسداران، به‌تازگی از محوطه تاریخی نقش رستم منتشر کرده است، هم این موضوع را اثبات می‌کند.
پیش‌تر علی بیت‌اللهی، رئیس بخش مخاطرات مرکز تحقیقات راه و شهرسازی، تصاویری از آثار فرونشست زمین در محوطه اطراف تخت جمشید و مجموعه تاریخی نقش رستم در حساب کاربری‌اش در اینستاگرام منتشر کرده و نوشته بود: «مرمت آثار تاریخی آسیب‌دیده ناشی از فرونشست زمین بسیار مشکل، گاه نشدنی و گاه با از بین رفتن ارزش تاریخی آن همراه است.»
بر مبنای نتایج تحقیقات دانشگاه شیراز، در حال حاضر فرونشست زمین به ۳۰۰ متری تخت جمشید رسیده و خطر این مجموعه باستانی را نیز تهدید می‌کند.
محمد درویش، کارشناس حوزه آب، پیش‌تر گفته بود که بزرگ‌ترین فروچاله جهان با عمق ۵۴ سانتی‌متر در استان فارس ثبت شده و این استان پتانسیل آن را دارد که یک‌باره فروبپاشد.
گزارش‌های سازمان زمین‌شناسی نشان می‌دهد که ۳۳ استان ایران با پدیده فرونشست مواجه‌اند و بیشترین خطر متوجه استان‌های تهران، اصفهان و فارس است. در این میان، وضعیت اصفهان بحرانی‌تر است، زیرا طبق اعلام سازمان زمین‌شناسی، فرونشست به نقاط مرکزی شهر رسیده و آثار تاریخی را نیز تهدید می‌کند.
ویدیوها و تصاویر جدید از آثار تاریخی اصفهان نیز آشکار می‌کند که این یادگارهای تاریخی از مسجد شاه عباس در قلب میدان نقش‌جهان گرفته تا پل خواجو بر رودخانه زاینده‌رود در پی فرونشست زمین در معرض نابودی و تخریب قرار دارند.
از نظر کارشناسان تغییر الگوی کشت و مدیریت منابع و ذخایر آبی می‌تواند روند پیشرفت فرونشست زمین در مناطق در معرض خطر را متوقف یا دست‌کم کنترل کند.
برگرفته ای از سایت ایندیپندنت فارسی، ۴ اکتبر ۲۰۲۳