ایران، کشوری پهناور با مساحت حدود ۱.۶ میلیون کیلومتر و جمعیت حدود ۸۴ میلیون نفر، با بحران نابودی منابع آبهای زیرزمینی و فرونشست زمین مواجه است، به‌نحوی که ۲۶۵ شهرستان از ۴۲۹ شهرستان کشور دچار فرونشست است.
مقاله‌ای جدید که در نشریه علمی ساینس ادونسز (Science Advances) منتشر شده است، به این موضوع و ابعاد تازه‌ای از فرونشست زمین در ایران می‌پردازد.
در این پژوهش از تصاویر ماهواره‌ای در فاصله سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۰ برای ارزیابی آثار استفاده از آبهای زیرزمینی استفاده شده است. نتایج این بررسی نشان می‌دهد که حدود ۵۶ هزار کیلومتر مربع (۳.۵ درصد) از مساحت ایران تحت تاثیر نشست زمین قرار دارد که عمدتا به آبیاری مرتبط است؛ و میزان نشست ۳۰۰۰ کیلومتر از این محدوده بیش از سالانه ۱۰ سانتیمتر است.
دو سوم آبخوان‌های در حال کاهش در مرکز ایران قرار دارد و برخی مناطق دچار نشست شدید بیش از ۳۵ سانتیمتر در سال است. یافته‌ها نشان می‌دهد که سالانه ۱.۷ میلیارد متر مکعب آب زیرزمینی از آبخوان‌های محصور و نیمه‌محصور تخلیه می‌شود.
میزان نشست زمین شاخصی ملموس از میزان فشار به آبخوان‌های ایران است. بر اساس نتایج این پژوهش، در مناطقی از ایران که به‌شدت به آبهای زیرزمینی وابسته‌اند، مانند تهران، رفسنجان و مشهد میزان نشست زمین نگران‌کننده و نشان‌دهنده بحران منابع آب زیرزمینی است.
یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که نشست زمین مشکلی فراگیر در سراسر ایران است و ۲۶۵ شهرستان از ۴۲۹ شهرستان کشور دچار نشست زمین است. در هشت شهرستان‌ــ کرمان، رفسنجان، سیرجان، مرودشت، نیشابور، بویین‌زهرا، گنبد‌کاووس، و آق‌قلا‌ــ مناطق دچار نشست بیش از ۱۰۰۰ کیلومتر مربع مساحت دارد.
در مناطق دارای بیشترین میزان نشست، وضعیت استان کرمان نگران‌کننده است و رفسنجان، مرکز تولید پسته ایران، با میزان نشست سالانه ۳۷ سانتیمتر، وخیم‌ترین وضعیت را دارد. پس از آن، ارزوئیه با نشست ۳۴ سانتیمتر در سال قرار دارد. در استان البرز، ساوجبلاغ و نظرآباد به‌ترتیب ۲۹ و ۲۷ سانتیمتر در سال نشست دارند.
بر اساس یافته‌های این پژوهش، تقریبا تمام استان‌های ایران غیر از گیلان دچار نشست زمین‌اند. نبود نشست زمین در گیلان نشان می‌دهد که این منطقه به برداشت گسترده از آبهای زیرزمینی متکی نیست. در مقابل، مازندران، استان همسایه گیلان، ۱۴۰ کیلومتر مربع منطقه دچار نشست با نرخ سالانه ۴ سانتیمتر دارد. در همین حال، نشست زمین در استان گلستان منطقه‌ای به مساحت ۵۰۰۰ کیلومتر مربع را درگیر کرده است که در برخی بخش‌ها میزان نشست بیش از ۱۲ سانتیمتر در سال است.
این پژوهش همچنین تاثیر قابل‌توجه نشست زمین بر جمعیت ایران را نشان می‌دهد که حدود ۱۴ میلیون نفر (بیش از یک‌پنجم جمعیت) در مناطق دچار نشست شدید سکونت دارند.
علاوه بر این، نشست زمین زیرساخت‌های ایران را در معرض خطر قرار داده است. بر اساس یافته‌های این پژوهش، بخش قابل‌ملاحظه‌ای از خطوط مترو، بزرگراه‌ها، جاده‌های اصلی، و راه‌آهن از مناطق دچار نشست عبور می‌کنند. به‌طور مشخص، از مجموع راه‌آهن ۹۵۰۰ کیلومتری ایران، حدود ۱۳۸۰ کیلومتر (۱۵ درصد) در مناطق دچار نشست قرار دارد، از جمله بخش‌های پرتردد خطوط تهران‌ـ‌گرمسار، گرمسار‌ـ مشهد که تهران را به مشهد متصل می‌کند.
خطوط مترو نیز تحت تاثیر نشست زمین قرار دارند، و چهار خط از هفت خط مترو در تهران و خط مترو اصفهان از مناطق دچار نشست عبور می‌کنند. طول مجموع خطوط مترو ایران به ۳۷۰ کیلومتر می‌رسد که ۵۵ کیلومتر (۱۵ درصد) آن از مناطق دچار نشست می‌گذرد.
علاوه بر این، ۱۱ درصد از مجموع مساحت بزرگراه‌های ایران و ۱۰ درصد خیابان‌های اصلی و ۱۳ درصد جاده‌های اصلی در مناطق دچار نشست قرار دارند.
سایر زیرساخت‌ها، از جمله فرودگاه‌ها و ایستگاه‌های مترو و ایستگاه‌های قطار در معرض خطر نشست زمین قرار دارند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که هشت فرودگاه از ۶۱ فرودگاه بزرگ و متوسط ایران در مناطق دچار نشست واقع شده‌اند، از جمله فرودگاه بین‌المللی امام خمینی که سالانه بیش از ۸ میلیون مسافر دارد. فرودگاه‌های بین‌المللی اصفهان و ارومیه و فرودگاه‌های کرمان، گرگان و شهرکرد نیز در مناطق دچار نشست قرار دارند.
از ۳۱۰ ایستگاه قطار ایران، ۵۴ ایستگاه شامل ۱۴ ایستگاه خطوط تهران‌ـ‌گرمسار و گرمسار‌ـ‌مشهد و ۲۵ ایستگاه از ۲۱۵ ایستگاه مترو شامل ایستگاه خطوط مترو تهران و ۱۱ ایستگاه مترو اصفهان در مناطق دچار نشست قرار دارند.
در مجموع، استخراج ناپایدار آبهای زیرزمینی به قاعده‌ای برای پاسخگویی به تقاضای فزاینده صنعتی‌سازی و بخش کشاورزی منجر شده است و ایران را در مسیر نگران‌کننده تخلیه منابع قرار داده است. سال‌ها است که کارشناسان داخلی و خارجی در مورد بحران فرونشست زمین در ایران هشدار می‌دهند، اما مقام‌های جمهوری اسلامی نه تنها اقدام خاصی برای مدیریت این بحران صورت نداده‌اند، بلکه روند برداشت آبهای زیرزمینی همچنان ادامه دارد.
برگرفته ای از سایت ایندیپندنت فارسی، ۲۴ ژوئن ۲۰۲۴